Suðurafrika

Frá Wikipedia, hin frælsa alfrøðin
Republiek van Suid-Afrika
Republic of South Africa
Flagg Suðurafrika
(Flagg Suðurafrika)
Skjaldarmerki Suðurafrika
(Skjaldarmerki Suðurafrika)
Tjóðarslagorð: !ke e: ǀxarra ǁke
Tjóðsangur: National Anthem of South Africa
Alment mál Afrikaans, Enskt og 9 afrikonsk mál
Høvuðsstaður Pretoria, Cape Town og Bloemfontein
Forseti Cyril Ramaphosa
Varaforseti David Mabuza
Fullveldi 31. mai 1910 (frá Stóra Bretland)
Vídd
 - tilsamans
 - vøtn (%)
 
1,221,037 km²
0,38 %
Íbúgvar
 - tilsamans 2012
 - tættleiki
 
48 810 427
41,4/km²
Gjaldoyra Rand (ZAR)
Tíðarøki UTC +2
Økisnavn á alnetinum .za
Telefonkota +27

Tjóðveldið Suðurafrika (afrikaans: Republiek van Suid-Afrika, enskt: Republic of South Africa, v.f.) er stórt land í syðra Afrika við umleið 48 mió. íbúgvar. Í Suðurafrika eru tríggir høvuðsstaðir: ríkisfyrisitingin er í Pretoria, dómstólarnir í Bloemfontein og tingið í Høvdastaði. Í norðri hevur Suðurafrika mark við Namibia, Botsvana og Simbabvi, í eystri við Svasiland og Mosambik, og í suðri og vestri við Atlantshav og Indiahav. Kongsveldið Lesoto liggur inni í landinum. Miðallívsævin í landinum er 48.89 ár. Johannesburg er størsti býur í Suðurafrika. Í Johannesburg og økinum rundanum búgva 9 mió. fólk. Suðurafrika er tað landið í heiminum, ið høggur mest gull. Landið er eisini eitt av ríkastu londum í Afrika.

Søga[rætta | rætta wikitekst]

Í 1886 varð gull funnið við Witwaterstrand í boaralýðveldinum Transvaal í Suðurafrika. Forsetin í Transvaal, Paulus Kriiger, fekk útlendingar at arbeiða í gullnámunum, men sýtti fyri at geva teimum politisk rættindi. Við loyniligum stuðli frá Cecil Rhodes, sum vildi eiga lut í ríkidøminum í Transvaal, fór suðurafrikanski politikarin Dr. Leander, føddur í Skotlandi, við eini herdeild inn í boaralýðveldið í 1895. Ætlanin var, at hann skuldi hjálpa útlendsku arbeiðarunum at fella stjórn Kriigers. Innrásin gjørdist ein vanlukka. Boarar tóku Jameson og menn hansara til fanga. Rhodes fekk ilt orð á seg, og nú gjørdist viðurskiftini millum boarar og bretar upp aftur verri, 4 år seinni brast kríggj á teirra millum. Boarar góvu seg undir í 1902, og lýðveldi teirra fingu somu politisku støðu sum hjálond. Kríggið fór illa við afrikonsku fólkasløgunum, sum komu at liggja ímillum stríðandi partarnar.

Apartheid-politikkur[rætta | rætta wikitekst]

Leingi var tað soleiðis, at Suðurafrika var eitt sundurbýtt land, har ymiskar lógir vóru galdandi fyri hvít og fyri svørt. Hetta varð kallað apartheid.

Alt frá fyrsta degi setti samveldisstjórnin í Suðurafrika sær fyri at skilja allar rasur í ríkinum sundur: hvít, indarar, litt og svartar afrikanarar. Í jarðarlógini fyri tey innføddu frá 1912 fekk svarta fólkið rætt til 13 % av landbúnaðarlendinum í Suðurafrika. Meginparturin var ónýtilig landbúnaðarjørð, og mangir afrikanar vórðu noyddir at arbeiða hjá teimum hvítu fyri sera lága løn. Suðurafrikanski ídnaðurin, sum varð bygdur á gull og diamantnámsvinnu, vaks 600 % frá 1930-1950. Vøksturin stóðst fyrst og fremst av bíligari afrikanskari arbeiðsmegi. Tá ið afrikanarar skuldu úr heimlondum sínum og inn í býirnar, skuldu teir hava pass uppi á sær. Í so at siga øllum størvum fyri tey hvítu, sluppu afrikanarar als ikki upp í part. Frá 1936 kundu teir fáu svørtu afrikanararnir, sum enn høvdu valrætt í Høvdalandi, bara velja á einstøkum valum, har teir fingu trý hvít umboð í tjóðartingið. Tað lógina hevði suðurafrikanski flokkurin, ið Jan Christian Smuts (24. mai 1870–11. september 1950) var formaður í, sett í gildi. Teir taptu tjóðartingsvalið í 1948, og Tjóðskaparflokkurin vann. Stevnuskrá hansara var at skipa eitt samfelag við uppaftur størri skilnaði ímillum fólk. Hesin politikkur varð nú nevndist apartheid, rasuskilnaður.

Vend kemur í apartheid-politikkin[rætta | rætta wikitekst]

Fredrik de Klerk og Nelson Mandela, 1992.
Í 1990 var Mandela, ið var ein av høvuðsmonnunum í svørtu tjóðskaparrørsluni ANC, latin leysur.

Apartheidskipanin varð alla tíðina valdsstýri. Men at enda kundu herurin og løgreglan hjá hvítu minnilutastjórnini ikki longur kúga mótmælisrørsluna, sum breyt seg fram í 1980-árunum. Í 1980-árunum tóku alsamt fleiri og fleiri undir við, bæði innanlendis og í útlondum, at fáa enda á apartheidskipanini í Suðurafrika. Í 1989 valdi Tjóðskaparflokkurin, ið mannaði stjórn, nýggjan formann, Frederik Willem de Klerk (18. mars 1936-). Í februar 1990 læt hann Nelson Mandela (18. juli 1918-) leysan, sum var formaður í landsins størstu andstøðurørslu, Afrikonsku Tjóðskaparfylkingini ANC. Hann góðkendi ANC og 30 aðrar politiskar felagsskapir. Í 1991 fór de Klerk at seta úr gildi apartheidlógirnar. Ógvisligur politiskur harðskapur seinkaðu framstigunum, og stríð varð ímillum ANC, stjórnina, víðgongdar felagsskapir og tjóðskaparligar minnilutarørslur, helst inkatha-frælsisflokkin hjá sulum. Men uppskotið til stýrisskipanarlóg varð liðugt í november í 1993, og í desember varð skiftisráð mannað við umboðum úr mongum flokkum. Hetta ráðið stýrdi saman við stjórnini at gera alt til reiðar seinastu mánaðirnar fyri valið í 1994, tá ið allir suðurafrikanarar á fyrsta sinni høvdu valrætt. ANC vann valið, og Nelson Mandela gjørdist forseti í Suðurafrika.

Í 1994 setti Suðurafrika hvítu minnilutastýrisskipan sína úr gildi og tók við fjølmentaðari meirilutastýrisskipan. Afrikanski Tjóðskaparflokkurin (ANC) stóð á odda fyri stjórnini. Síðan 1948 hevði suðurafrikanska stjórnin rikið rasuskilnaðarpolitikk, og bara tey hvítu høvdu havt alt valdið. Sum frá leið avbyrgdi umheimurin Suðurafrika, og rasuófriðurin í landinum vant upp á seg. Síðan ANC-ovastin Nelson Mandela var valdur til forseta í Suðurafrika, er apartheidskipanin tikin av, og umheimurin hevur aftur tikið upp samband við landið. Politikkurin í Suðurafrika hevur ávirkað alt syðra Afrika. Suðurafrika royndi at steðga menningini í grannalondunum, ið vóru ímóti apartheid. Landið stuðlaði uppreistrarliðum, sum bardust ímóti stjórnini í Angola og Mosambik og hjálpti teimum, ið vórðu ímóti, at tey svørtu fingu politiska valdið í Simbabvi og Namibia. Tá ið apartheidpolitikkurin varð tikin av av í 1994, batnaðu viðurskiftini ímillum Suðurafrika og grannalondini.

Fólkið[rætta | rætta wikitekst]

Fólkatalsfrøði, 1961-2008.

Hóast landið er ríkt, livir stórur partur av fólkinum í fátækradømi. Ovurstórur munur er á vælferð og lívskorum fólksins. Í Cape Town ríkir ídnaðarharrar og stórbøndur; í Kalaharioyðimørk veiðifólk og savnarar. Í Suðurafrika búgva áleið 47 milliónir fólk. Av teimum eru 79,6 % svørt. 9,1 % hvít, 8,9 % litt og 2,5 % indar. Mong fólkasløg búgva í Suðurafrika, og har eru 11 almenn mál. Eitt av hesum fólkasløgum, ndebela, er gitið fyri sermerktu hús síni, ið eru prýdd við litføgrum mátingarligum myndum. Konufólkini røkja húsini, og tey mála útveggirnar á hvørjum vári. Í Suðurafrika hevur verið vanligt, at konufólkið hevur havt ábyrgd av at hildið hús, umframt at dyrka jørðina. Mong mannfólk í Suðurafrika eru heiman upp í eitt og tvey ár í senn og arbeiða í námum og í býunum, tí eru næstan bara konufólk eftir í bygdunum. Tey fáa tí alt meiri ábyrgd av húsi og heimi.

Ein liður í illa lýdda og órættvísa apartheidpolitikkinum var, at svartir verkamenn og húski teirra vórðu noydd at flyta úr stóru býunum og skuldu búgva í serligum býarøkjum langt burtur frá arbeiðsplássi sínum. Størsta og kendasta býarøkið er Soweto. Har búgva fleirri enn ein millión fólk. Hvønn einasta dag mega svartir arbeiðarar koyra í tímar í fullum bussum og tokum úr Soweto til námini og ídnaðarvirkini í grannabýnum Johannesburg. Tá ið apartheidskipan var í gildi, var eisini rasuskilnaður í ítrottarkappingum. Svørt og hvít sluppu ikki at vera á sama liði. Tað hevði við sær, at Suðurafrika slapp ikki við í altjóða ítróttarkappingar. Í 1995 vann Suðurafrika landsliðið, nevnt Springboks, heimsmeistaraheitið í rugby. Best dámdu ítróttir í Suðurafrika eru fótbóltur, kurvabóltur og rugby.

Landafrøði[rætta | rætta wikitekst]

Landslutir í Suðurafrika.

Í Suðurafrika eru tríggir høvuðsstaðir: ríkisfyrisitingin er í Pretoria, dómstólarnir í Bloemfontein og tingið í Høvdastaði. Veðurlagið er lýtt og turt, og jørðin er fruktagóð. Landslagið er fjølbroytt, her eru oyðimerkur, regnskógir, slættlendi, grasfløtur og høg fjøll. Í øllum Suðurafrika fara fólk av bygd til býirnar at fáa arbeiði. Í Johannesburg búgva nú fleiri enn 9 milliónir fólk, og hann er næst størsti býur í Afrika. Keiro er størstur.

Landslutir[rætta | rætta wikitekst]

Landslutur Høvuðsstaður Vídd Íbúgvar Tættleiki
1 Western Cape Cape Town 129 370 4 524 335 35
2 Northern Cape Kimberley 361 830 822 726 2
3 Eastern Cape Bhisho 169 580 6 436 761 38
4 KwaZulu-Natal Pietermaritzburg 92 100 9 426 019 102
5 Free State Bloemfontein 129 480 2 706 776 21
6 North West Mafikeng 116 320 3 669 349 32
7 Gauteng Johannesburg 17 010 8 837 172 520
8 Mpumalanga Nelspruit 79 490 3 122 994 39
9 Limpopo Polokwane 123 900 5 273 637 43

Búskapur[rætta | rætta wikitekst]

Niðri í námunum verða boraðar og skotnar stórar gongir, har gullmálmurin verður høgdur. Verkafólk og útgerð verða flutt í stórari lyftu ígjøgnum námsopið.

Nógvur ídnaður er í landinum, og har er nógv fíggjarvirksemi, tí er búskapurin í Suðurafrika tann sterkasti og fjølbroyttasti í øllum Afrika. Men stóri fólkavøksturin og vaksandi arbeiðsloysi leggja trýst á vælferðina. Arbeiðsloysið er stórt. Nú á døgum er 24,3 % av fólkinum er arbeiðsleys (sambært CIA World Factbook Archived 2020-06-21 at the Wayback Machine í 2007). Alla 20. øld er næstan helvtin av øllum gulli í heiminum komin úr gullnáminum í Witwatersrand við Johannesburg. Enn kemur triðingurin av øllum gulli, høgt verður í heiminum, haðan. Diamantar og onnur dýr steinsløg verða eisini vunnin í Suðurafrika. Ferðafólk úr øllum heiminum koma til Suðurafrika at síggja sjáldsama dýrameingið og fagra, stórsligna landslagið.

Uttanlandshandil[rætta | rætta wikitekst]

Í hagtølum kalla vit innflutning og útflutning av vørum fyri uttanlandshandil. Handil er eisini við tænastum um landamark, men tænastuhandilin verður uppgjørdur í gjaldsjavnanum og vanliga ikki í hagtølum um uttanlandshandil. Suðurafrika flytur út nógvar landbúnaðarvørur. Aldinfruktir, epli og vínber verða flutt út til allan heimin. Suðurafrika er gitið fyri sítt góða vín. Inn- og útflutningurin av vørum skift á ávikavist upprunaland og nýtsluland fyri 2007, sær soleiðis út sbrt. CIA World Factbook Archived 2020-06-21 at the Wayback Machine:

Útflutningur Innflutningur
1. USA USA 11.9 % Týskland Týskland 10.9 %
2. Japan Japan 11.1 % Fólkalýðveldið Kina Kina 10 %
3. Týskland Týskland 8 % Spania Spania 8.2 %
4. Stóra Bretland Bretland 7.7 % USA USA 7.2 %
5. Fólkalýðveldið Kina Kina 6.6 % Japan Japan 6.1 %
6. Niðurlond Holland 4.5 % Stóra Bretland Bretland 4.5 %
7. Saudi Arabia Saudiarabia 4.2 %

Politikkur[rætta | rætta wikitekst]

Jacob Zuma var forseti í Suðurafrika frá 2009-2018. Zuma varð noyddur at leggja frá sær í februar í 2018, og síðani hevur Cyril Ramaphosa verið forseti í Suðurafrika. Zuma er millum annað ákærdur fyri at hava tikið ímóti mutri frá einari franskari vápnafyritøku í nítiárunum. Ákærurnar eru í 16 punktum, og tær eru um mutur, svik og peningahvítting.

Harðskapur[rætta | rætta wikitekst]

Har er nógvur harðskapur. Í Suðurafrika verður eitt barn neyðtikið triðja hvønn minutt, og aids spjaðist við ferð.[1] Neyðtøka er so vanlig, at fjórði hvør maður viðgongur at hava neyðtikið eina kvinnu.[2] Nógvir dreingir halda ikki, at tað er harðskapur at noyða gentur í song við sær, og ein triðingur av teimum halda seg enntá vita, at gentum dámar at verða neyðtiknar. Hvørt ár verða 200.000 børn neyðtikin í landinum.[3][4]

Mannarættindi[rætta | rætta wikitekst]

Hægstirættur í Suðurafrika kom í desember 2005 við einum úrskurði sum segði at tað var ímóti grunnlógini at forða samkyndum í at gifta seg. Hetta gjørdi at Suðurafrika er tað fyrsta landið í Afrika sum góðtekur hjúnaløg fyri samkynd, og hetta er í einum heimsparti har tað í flestu londum enn er eitt tabu at tosa um samkynd [5].

Keldur[rætta | rætta wikitekst]

  1. http://www.frontpagemag.com/2013/dgreenfield/south-africa-one-child-raped-every-three-minutes-three-children-murdered-each-day[deyð leinkja]
  2. http://www.irinnews.org/report/84909/south-africa-one-in-four-men-rape
  3. http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/8107039.stm
  4. http://www.theguardian.com/world/2009/jun/17/south-africa-rape-survey
  5. http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2005/12/01/AR2005120100583.html
Wikimedia Commons logo
Wikimedia Commons logo
Sí miðlasavnið