NATO

NATO-teknið.

NATO er stytting fyri North Atlantic Treaty Organization (á føroyskum Norðuratlantiska Sáttmálafelagsskapurin) og er norðuratlantisk verjusamgonga ímillum USA og flestu lond í Vesturevropa. NATO virkar soleiðis, at eitt álop á eitt NATO-limaland, er tað sama sum eitt álop á øll NATO-limalond. Sum er hevur Danmark allan myndugleika viðvíkjandi trygdarmálum og verjumálum á føroyskum øki. Danmark er limur í NATO og limaskapur Danmarkar fevnir um Føroyar. Føroyar eru tí fevndar av verjutrygdini í NATO-sáttmálanum. Tað er Danmark, ið formliga varðar av hesum Føroyum viðvíkjandi. Í veruleikanum verða tað kortini tey sterkaru NATO-londini, ið koma til hjálpar, skuldi tørvur gjørst á tí . NATO hevur høvuðsskrivstovu sína í Brússel í Belgia. NATO-Ráðið í Brússel er hægsta ráð í NATO. Í ráðnum eru ráðharrar úr øllum limalondunum.

Felagsskapurin fór til verka í 1949, og í 2014 eru 28 limalond . Tað nýggjasta her er, at NATO-aðalskrivarin Anders Fogh Rasmussen bjóðaði apríl 2009 tvey londum limaskap í NATO. Tey eru Kroatia og Albania. Lýðveldið Makedónia, Georgia, Ukreina, Montenegro, Bosnia og Hersegovina og Serbia hava søkt um limaskap í NATO. Onnur hava ynskt tætt samstarv við NATO, hóast ikki, í fyrstu syftu, veruligan limaskap. Bæði at fyrireika søkjaralond til NATO-limaskap og til tess at fremja betri samstarv við ikki-søkjaralond, varð Felagsskapurin fyri Friði, Partnership for Peace (PfP), stovnaður sum eitt tiltak undir NATO-skipanini.

Undir Kalda krígnum var hugsað um hernaðarligu kappingina millum NATO og Warshawasamgonguna, og vandanum fyri beinleiðis kríggi partanna millum.

Limalond

• Belgia (1949)
• Danmark (1949)
• Frakland (1949)
• Italia (1949)
• Ísland (1949)
• Kanada (1949)
• Luksemborg (1949)
• Niðurlond (1949)
• Noreg (1949)
• Portugal (1949)
• Stóra Bretland (1949)
• USA (1949)
• Grikkaland (1952)
• Turkaland (1952)
• Týskland (1955)
• Spania (1982)
• Kekkia (1999)
• Pólland (1999)
• Ungarn (1999)
• Bulgaria (2004)
• Estland (2004)
• Lettland (2004)
• Litava (2004)
• Rumenia (2004)
• Slovakia (2004)
• Slovenia (2004)
• Albania (2009)
• Kroatia (2009)
• Montenegro (2017)
• Lýðveldið Norðurmakedónia (2020)
• Finnland (2023)
• Svøríki (2024)

Føroyar í NATO-samstarvi

Radarin á Sornfelli. Tætt knýtt at virkseminum á Sornfelli var NATO-støðin í Mjørkadali.

Í 2001 varð Taliban sett frá valdinum í Afganistan, og longu árið eftir vóru danskir NATO-hermenn sendir til Afganistan. Nógvir føroyingar hava verið har, sum partar av danska herinum síðan tá .

Í samband við at NATO varð stovnað í apríl 1949, helt føroyski landstingsmaðurin, sambandsmaðurin Poul Niclasen, at málið eisini átti at verið lagt fyri løgtingið. Men forsætisráðharrin, Hans Hedtoft, helt ikki, at hetta var neyðugt. Í juli 1951 lýsti landsstýrið í Dagblaðnum, at Torshavns Marinedistrikt (seinni Færøernes Kommando) bleiv sett á stovn. Løgtingið hevði áður gjørt greitt, at Føroyar skuldu standa uttanfyri ósemjur landanna millum. Hetta bar tí við sær, at tingið var ímóti, at Føroyar skuldi limast inn í NATO. Danir gjørdu kortini av, at føroyingar skuldu fylgja við. Í 1949 fór Danmark upp í hernaðarsamgonguna NATO. Fyrst 3. desember 1952 blivu Føroyar við kunngerð í Dimmalætting frá ríkisumboðnum limaðar inn í NATO.

Í 1958 gav landsstýrið NATO loyvi at byggja á Sornfelli, afturfyri at NATO rindaði kostnaðin av oyggjarvegnum. Sama ár vóru eisini samráðingar um at byggja Loran C støðina á Eiði. Av skjølum, sum danskir myndugleikar hava sent Løgmansskrivstovuni, framgongur, at Landsstýrið í desembur 1959 góðkendi, at virksemið á Loran C-støðini á Eiði kundi byrja 15. desembur 1959. Sambært somu skjølum vóru menn frá U.S. Airforce i Føroyum fyri at kanna møguleikarnar fyri, at amerikonsk kommunikatiónsstøð kundi verða bygd í Føroyum . Málið varð lagt fyri Peter Mohr Dam, sum tá var løgmaður. Dam vildi ikki hava, at hetta mál, um at byggja eina nýggja, amerikanska, kommunikatiónsstøð í Føroyum afturat, kom alment fram. Heldur ikki vildi Dam, meðan málið enn var á fyrireikingarstigi, tosa við hinar landsstýrismenninar um tað, ella leggja tað fyri tingið . Í desembur 1960 hevði ríkisumboðsmaðurin eina samrøðu við Dam um, at umhugsað varð at byggja eina radiostøð í Føroyum, sum skuldi nýtast av flotamegini hjá NATO í Norðuratlantshavi.

Virksemið hjá NATO í Mjørkadali og á Sornfelli varð niðurlagt í 2012. Í 47 ár og tríggjar mánaðir hevur støðin í Mjørkadali gjørt uppgávur fyri NATO við eftirliti av skipum og flogførum í Norðuratlantsøkinum .

Mótmæli

Tá ið farið varð at byggja radar- og lurtingarstøð í Mjørkadali í 1963, komu mótmæli frá føroyingum. Men byggingin helt fram, og støðin fór at virka í 1963. Í Føroyum var síðani 1970-árini ein rørsla, ið nevndist "Fylkingin móti NATO", hvørs høvuðsendamál var at fáa Føroyar úr NATO. Í august 1987 kom tað amerikanska herskipið USS McCloy (FF-1038) inn á Havnina. Stór mótmælisgonga tók ímóti herskipinum, tí tað møguliga hevði kjarnorkuvápn innanborða. Eisini kom mótmælisskriv frá løgmanni vísandi til løgtingssamtyktina um Føroyar sum atomvápnafrítt øki. Umframt mótmælisgonguna var eisini ein viðmælisgonga, sum við skeltum vísti á, at "NATO tryggjar friðin”.

Søga

Kort yvir londini í NATO. Danmark hevur verið limur, síðan sáttmálin varð gjørdur í 1949. Føroyar eru eisini limur, tí at vit hava uttanríkispolitikk saman við Danmark.

12. mars 1947 helt amerikanski forsetin Harry S. Truman (D) røðu í kongressini í USA. Vanliga verður sagt, at Kalda kríggið byrjar við hesi røðu. Henda røða saman við Marshallætlanini um búskaparligu endurreisnina av Evropa gjørdist m.a. grundarlagið undir hernaðarsamgonguni NATO, ið varð stovnað í 1949. Um somu tíð skipaði Sovjetsamveldið fyri, at londini í Eysturevropa fingu sosialistiskar einflokkaskipanir við ætlanarbúskapum. Í 1955 stovnaði Sovjettsamveldið saman við eysturevropeisku londunum eina hernaðarsamgongu, Warszasamgonguna. Danmark bleiv limur í Nato í 1949. Og hóast Føroya løgting bæði áðrenn og aftaná hetta hevði samtykt, at Føroyar skuldu haldast uttanfyri allar hernaðarsamgongur, vórðu Føroyar í desembur 1952 lýstar at verða limur í NATO. Hervið varð støða Føroya sum uttanveltað land slept. 



Danmark tók ikki umveldisfyrivarni fyri Føroyum, tá ið tað limaði seg inn í NATO. Føroyar eru tískil partar av tí øki, ið NATO metir seg hava skyldu til at verja.

Felagsskapurin fyri Friði

Felagsskapurin fyri Friði (Partnership for Peace, stytt PfP) er ein skipan, har ið semja verður gjørd millum NATO og einstaka landið um samstarv og samskipan á ymsum økjum. Summi lond samstarva einans á fáum økjum, onnur hava eitt sera tætt og víðtøkið samstarv. Talan kann t.d. vera um beinleiðis hernaðarligt samstarv, so sum hernaðarligar venjingar, ella um avmarkað samstarv um til dømis veðurtænastu ella bjarging av fólki í vanlukkustøðu. Í 1999 sjósetti NATO eina virkisætlan fyri at fremja limaskap, sonevnda Membership Action Plan (MAP), til tess at fyrireika upptøku av nýggjum limalondum í NATO. MAP kemur ikki ístaðin fyri PfP, men byggir á PfP- luttøku sum fyritreyt.