Fíggjarkreppan 2007-2009

Fíggjarkreppan 2007-2009 byrjaði í Amerika og í fyrstani varð hildið at hon fór at vera avmarkað til USA. Men av tí at peningaheimurin er "forbundin kør" breiddi kreppan seg skjótt til fíggjarmarknaðir kring allan heimin. Kreppan byrjaði í teimum framkomnu búskapunum (í USA), men hevur havt ringastu ávirkan á heimsins fátækastu londini.

Meira enn ein miljard fólk líða hungur í 2009 – og ongantíð áður hava tey verið so mong í tali, sigur ST-matvøru- og landbúnaðarstovnurin FAO. Færri íløgur og lakari hjálp fáa høvuðsábyrgdina fyri at alt fleiri fara svong til songar. Haraftrat hevur heimsumfatandi fíggjarkreppan lagt stein oman á byrðu.

Vaksandi fíggjarmarknaður

Seinastu mongu árini er fíggjarmarknaðurin vaksin almikið. Eftir 11. september í 2001 valdi amerikanski tjóðbankin, Federal Reserve, við Alan Greenspan á odda, at økja peningamongdina munandi í USA. Enski tjóðbankin valdi at fylgja somu kós og økti eisini pengamongdina. Hetta meta summi at vera startskotið til stóru fíggjarligu ekspansiónina seinnu árini. Við ríkiligum gjaldføri og lágari rentu á marknaðinum komu nýggj lánitilboð m.a. við avdráttarskoða og fíggjarstovnarnir gjørdust alt meiri ágangandi. Hesar ágangandi bankarnar kenna vit eisini m.a. úr Íslandi, sum hava virkað sum íløgubankar og framt stór keyp bæði í Føroyum, Bretlandi, Danmark og í øðrum londum.

Íbúðarmarknaðurin í USA í trupuleikum

Høvuðsorsøkin er gongdin á íbúðarmarknaðinum í USA. Amerika hevur munandi færri vælferðarskipanir enn londini í Evropu. Í staðin eru aðrar skipanir settar í verk. M.a. eru lógir settar í verk fyri at fáa privata marknaðin til at taka sær av nøkrum viðurskiftum. Millum hesar eru lógirnar frá 1977 og 1995, sum áleggja fíggjarstovnum at lata fólki lán, hóast tey møguliga ikki høvdu ráð til at gjalda lánini aftur. Hetta merkir, at álagt verður fíggjarmarknaðinum at taka ein váða upp á seg, sum hann annars ikki vildi havt tikið. Hesi lán eru millum tey, ið verða kallaði subprime-lán – altso eitt lán við størri váða fyri peningastovnin enn vanlig lán. Fyri at stýra váðanum best møguligt valdi fíggjarmarknaðurin at selja vánaligu lánini víðari saman við góðum lánum í einum "láni-pakka" har góð og vánalig lán verða "buntaði" saman og seld víðari á marknaðinum. Hetta eru sokallaðu CDO'irnar – Collateral Dept Obligations. Av tí at lánini eru buntaði saman er ringt at gjøgnumskoða júst hvat ein CDO inniheldur – hetta hevur verið við til at økt um óvissuna í skipanini. So hvørt sum likviditeturin øktist vuksu prísirnir á íbúðarmarknaðinum í stórum. Tá fólk seinni fáa trupuleikar við at gjalda lánini á íbúðunum, byrjar álitið á CDO'irnar at vikna og bankarnir gerast afturhaldandi við at veita hvørjum øðrum lán og likviditeturin á marknaðinum frystur fastur – gjaldføriskreppan er byrjað.Av tí at kreppan byrjar í íbúðarmarknaðinum við subprime-lánum bleiv hon fyrstu tíðina oftast rópt subprime-kreppan.

Bank run á Northern Rock

Northern Rock í Brighton.

So hvørt sum bankarnir gerast støðugt meiri afturhaldandi við at lána hvørjum øðrum pening gerst tað eisini støðugt truplari at bankunum at halda virksemið koyrandi. Hetta frættist eisini millum fólk á gøtuni og fyri fyrstu ferð í 100 ár upplivir Onglandi eitt sokallað 'bank run' ella 'run on the bank', sum fær bankan Northern Rock at falla. Hetta hendir tá eitt stórt tal av bankakundum taka peningin hjá sær út úr bankanum, tí tey halda at bankin er um at fara á húsagang. Hetta virkar sum ein sjálvuppfyllandi profeti, tí so hvørt sum fólk taka peningin út úr bankanum gert trupuleikin hjá bankanum samsvarandi størri. At enda, 22. februar í 2008, tekur enski staturin um endan og Northern Rock verður yvirtikin.

Fannie Mae og Freddie Mac

Umframt lógirnar frá 1977 og 1995 eru eisini tveir hálvalmennir stovnar í USA, sum skulu veita lán til sethúsamarknaðin og sum við tíðini eru vaksnir til at hava uml. helvtina av øllum íbúðarmarknaðinum í USA. Hesir eru Federal National Mortgage Association, vanliga nevnt Fannie Mae, og Federal Home Loan Mortgage Corporation, vanliga nevnt Freddie Mac. So hvørt sum trupuleikarnir á íbúðarmarknaðinum vaksa, gerst alt truplari hjá Fannie Mae og Freddie Mac at klára sínar skyldur – tí eru hesir lánistovnarnir eisini millum ofrini í fíggjarkreppuni. 7. september 2008 tók amerikanska stjórnin yvir bæði Fannie Mae og Freddy Mac.

Íløgubankarnir hokna undan

Næstu ofrini eru sokallaðu íløgubankarnir. Tá óveður er á fíggjarmarknaðinum eru íløgubankarnir millum teir harðast raktu og hesaferð er einki undantak. Tí vóru íløgubankarnir Bear Stearns (17. mars 2008) og Lehman Brothers (15. september 2008) eisini skjótt at hoyra millum nøvnini á fíggjarstovnum í trupuleikum. Í Føroyum kenna vit lítið til íløgubankar. Okkara peningastovnar virkað sum vanligir bankar og ikki sum íløgubankar. Høvuðsvirksmið hjá einum íløgubanka er at lána pening á fíggjarmarknaðinum fyri at keypa og selja ognir og fyritøkur. Hetta merkir, at virksemið hjá íløgubankunum er serliga tengt at gjaldførinum á fíggjarmarknaðinum og at bankin serliga er førur fyri at tjena pengar tá ognirnar á marknaðinum hækka í virði. Tilsvarandi verri er at tjena pening og dríva fyritøkuna tá ognirnar á marknaðinum minka í virði og gjaldførið á marknaðinum minkar. Í dag hava íløgubankar kring heimin truplar tíðir – eins og vit kenna tað úr bankunum úr Íslandi. Hóast íslendsku bankarnir, mær vitandi, ikki formelt eru íløgubankar, líkist stórur partur av virkseminum tí hjá vanligum íløgubankum. 29. september í 2008 bleiv eisini Glitnir yvirtikin av íslendsku stjórnini. Millum kendastu íløgubankarnir í Amerika eru Morgan Stanley, Merrill Lynch, Bear Stearns, Lehman Brothers og Goldman Sachs. Av hesum eru summir farnir á heysin meðan aðrir eru givnir at reka íløgubankavirksemi fyri í staðin at reka vanligt bankavirksemi.

Tvinnar møguligar politiskar loysnir

Fyri at loysa upp fyri fíggjarkreppuni eru tvinnar møguligar politiskar loysnir. Man kann siga, at talan er um tveir ymiskar skúlar. Fyrri er moral hazard skúlin, sum sigur, at moralurin hevur størstan týdning og at stjórnin ikki eigur at bjarga bankum, tí hetta einans vil elva til at bankarnir fara at taka enn størri váða á seg framyir. Harumframt er sjónarmiðið, at hví skulu skattgjaldarnir taka um endan tá bankarnir hava uppført seg tápuliga? Vit kenna eisini sjónarmiðið sum: 'Lat falla tað sum ikki kann standa'. Hitt sjónarmiðið er systemic risk, sum heldur, at við at lata bankarnar fara er vandin at alt tað fíggjarliga systemið kann falla saman. Altso at bankarnir draga alt annað virksemi niður við sær – og harvið tað kapitalistisku skipanina. Út frá politikkinum hjá flestu londunum má man staðfesta, at systemic risk sjónarmiðið hevur yvirvágina. Flestu fíggjarstovnarnir, ið hava verið í trupuleikum, eru bjargaðir av stjórnunum í londunum og samstundis hava stjórnirnar valt at taka stóran part av váganum á seg – t.d. við at hækka innskjótaratrygdina.

Bjargingarpakkarnir fáa fylgjur

Aktión skapar reaktión sigur Newtonsa triðja lóg. Soleiðis er eisini við bjargingarpakkunum í fíggjarheiminum. Eftir at summar stjórnir hava bjargað nøkrum bankum eftir devisuni 'to big to fail', fær tað bankakundarnar at reagera. Eftir at Northern Rock og teir seks stóru írsku bankarnir eru bjargaðir og hava fingið statstrygdarnet undir sær, byrja fólk at flyta teirra pening út úr hinum peningastovnunum og yvir í teir statsgaranteraðu bankarnar. Í løtuni er tí ein peningastreymur úr Onglandi til Írland og úr útlendskum bankum í Írlandi og yvir í teir seks statstryggjaðu bankarnar. Hetta er bert eitt dømi um, at ikki einans veiku bankarnir merkja avleiðingarnar av fíggjarkreppuni, men at eisini sunnir og vælriknir bankar merkja fylgjurnar. Tað er tí eyðsæð, at skal ein bjargingarætlan til, má hon verða galdandi fyri allar bankarnar í einum landi í senn – ja helst fyri allar bankarnar í Evropu í senn. Tí kallaði franski forsetin, Nicolas Sarkozy, hinar stjórnarleiðarnar í Evropu saman í vikuskiftinum fyri at gera eina samlaða bjargingarætlan. Hetta miseyðnaðist sum kunnugt og tí valdu ymsu londini at gera hvør sín pakka.

Føroyski fíggjarheimurin og búskapurin

Danski bjargingarpakkin kann sigast at vera ein blandingur av 'moral hazard' og 'systemic risk skúlunum'. Ein partur av pakkanum er, at bankarnir sjálvir skulu gjalda 35 mia. kr. inn í ein trygdargrunn, sum skal tryggja innlánini í bankum, sum fara av knóranum. Um tapini í danska fíggjarheiminum gerast størri enn 35 mia. kr. traðkar staturin til og tryggjar restina. Danski bjargingarpakkin er eisini galdandi fyri føroysku bankarnar og tí vil hetta eisini tryggja føroyska fíggjarkervið í sama mun sum danskar bankar. At ein bjargingarpakki er gjørdur merkir ikki at bankarnir ikki kunnu fara á heysin. Hetta merkir einans, at tey sum hava pening í bankunum ikki koma til at missa nakað av innistandandi. Trygdin fyri at bankarnir – herundir eisini føroysku bankarnir – eru tryggir er, at teir eru væl riknir og ikki hava tikið óneyðugan váða á seg.

Føroysku bankarnir hava knappar 20 mia. kr. í útlánum, svarandi til uml 1,5 ferðir BTÚ. Til samanberingar hava íslendsku bankarnir uml. 10 ferðir íslendska BTÙ – tvs. um føroysku bankarnir høvdu havt sama lutfall sum íslendsku bankarnir høvdu útlánini verið uml. 140 mia. kr. Tað er eyðsæð, at føroysku bankarnir hava átikið sær minni váða enn t.d. íslendsku bankarnir. Samanumtikið er føroyska fíggjarkervið sunt og væl rikið. Sum er eru eingin tekin um at nakar føroyskur fíggjarstovnur fer av knóranum. Eingin trygd kann veitast fyri at hetta ikki hendir, men í og við at loftið av innskjótaragarantinum á kr. 300.000 er tikið av, er allur innistandandi peningur í føroyska bankakervinum tryggur.

Sí eisini

• Heimskreppan 1929