Kapitalisma

Frá Wikipedia, hin frælsa alfrøðin

Kapitalisma (eisini nevnd eyðvald) er ein búskaparskipan grundað á privata ognarrættin av vinnutólunum og vinningi. Sermerkt fyri kapitalistisku búskaparskipanina er privati ognarrætturin, samsýning fyri arbeiði (t.d løn), sjálvboði býti av vørum og tænastum og ein kappingarførur, prísásetandi marknaður. Í sínum einfaldasta sniði er kapitalisma sostætt rætturin at býta um veitingar (t.d keyp og søla) uttan avmarkingar.

Búskapurin í einum kapitalistiskum samfelag kallast marknaðarbúskapur, og er eyðkend við, at prísstøði í samfelagnum verður stýrt av útboði og eftirspurningi. Hetta merkir at virði (prísurin) á eini vøru ella tænastu sum útgangsstøði ikki er hægri enn tað, sum keyparin er áhugaður í at rinda, men heldur ikki lægri enn tað, sum seljarin er áhugaður í at selja fyri. Er stórur umsetningur av viðkomandi vøru ella tænastu, verður prísurin roknaður sum tann miðalprísur, ið flestu keyparar á marknaðinum eru áhugaðir í at rinda, sammett við tann prís, ið flestu seljarar eru áhugaðir í at selja fyri. Yvir tíð fer prísurin á marknaðinum sostætt at leggja seg í eina príslegu, ið keypari og seljari eru samdir um.

Til tess at fremja kapitalistisku búskaparskipanina bera fortalarar fyri búskaparskipanini javnan fram, at neyðugt er við einum lágum skattatrýsti á einstaklingum og fyritøkum, og at valdi hjá landinum skal vera avmarkað.

Politisku hugsjónirnar sosialisma, anarkisma og kommunisma høvdu sín uppruna sum eitt mótspæl til kapitalistisku búskaparskipaninar í Evropa í 18. og 19. øld. Størsti parturin av londinum í heiminum nýta tó marknaðarbúskap, herímillum í USA og øll lond í Evropa.

Í Føroyum og Danmark er ognarrætturin vardur í grein 73 í grundlógini og í Evropeiska Mannarættindasáttmálanum. Grein 73 í grundlógini ásetur, at ognartøka einans kann fara fram sambært lóg, við almannagangligum virksemi sum endamál, móti fullum endurgjaldi av marknaðarvirðinum av tí ognartikna lutinum.

Wikimedia Commons logo
Wikimedia Commons logo
Sí miðlasavnið