Fidel Castro

Fidel Castro í 1950-árinum.

Fidel Castro í september 2003.

Fidel Alejandro Castro Ruz ( audio) (føddur 13. august 1926, deyður 25. november 2016) stóð á odda fyri teirri kommunistisku kollveltingini í Kuba í 1959, og aftaná varð hann valdur til landsins forsætisráðharra. Í tíðarskeiðinum sum forsætisráðharri og forseti (1959-2008) yvirlivdi hann drápsroyndir, eina CIA innrás og Kubakreppuna, sum mundi elvt til eitt atomkríggj.

Ræðið hjá Fidel Castro á oyggjalandinum beint sunnan fyri Florida varð merkt av spentu viðurskiftunum við USA, ikki minst eftir miseydnaðu amerikansku innrásina í Svínavíkini í 1961 og kubakreppuna árið eftir, tá sovjetskar rakettir vórðu settar upp í Kuba, og eitt atomkríggj mundi blivið veruleiki. Hann yvirlivdi at verða koyrdur í fongsul av einaræðisharranum Fulgencio Batista, at vera í útlegd í Meksiko og at kollveltingin hjá honum fekk eina katastrofala byrjan, áðrenn hann sum 32 ára gamal í januar 1959 kundi ríða inn í Havanna og gerast yngsti leiðari í Latínamerika. Tey næstu mongu árini var hann ein íblástur hjá øðrum kollveltingarsinnaðum og leiðarum í Latínamerika og Afrika og stóð sum ein ímynd av mótstøðuni móti stóra veldinum hjá USA.

Lívssøga

Fidel Castro Ruz varð føddur 13. august í 1926 í sukurlandinum har eysturi á Kuba. Har arbeiddi pápi hansara, sum var tilflytari úr Spania, við at finna arbeiðsmegi til amerikanskar sukurfyritøkur, áðrenn hann fekk sær sína egnu sukurplantasju. Hann gekk í skúla og fór seinni á lærda háskúlan í Havanna, har hann las løgfrøði og sosialvísindi. Lívið sum uppreistrarmaður byrjaði í 1953, tá hann saman við øðrum leyp á hernaðarbarakkirnar í Santiago. Teir flestu av uppreistrarmonnunum doyðu, og Fidel og Raúl vórðu settir í fongsul. Her gjørdi Fidel sína verjurøðu úr rættinum til eitt politiskt manifest, sum hann smuglaði við sær úr fongslinum og segði, at "søgan fer at fríkenna meg."

Seinni varð hann náðaður og rýmdi til Meksiko, har hann savnaði ein nýggjan uppreistrarher, sum hann í 1956 sigldi aftur til Kuba við í bátinum "Granma". Fleiri av monnunum doyðu, tá teir royndu at koma í land, men tað eydnaðist Castro at finna nýggjan stuðul í fjallalandinum har eysturi á Kuba. Trý ár seinni varð einaræðisharrin Batista feldur, og 8. januar 1959 komu Castro og hansara fólk til Havanna. USA var eitt av fyrstu londum at viðurkenna nýggju stjórnina hjá Castro, sum hevði lovað, at hann bara vildi endurreisa demokratiið í landinum og ikki gera tað sosialistiskt.

Men tað gekk ikki leingi, áðrenn umfatandi búskaparligar broytingar vórðu settar í verk. Gamlir stjórnarlimir vórðu sendir í rættin, og næstu tvey árini vórðu í minsta lagi 582 avrættað. Óheft tíðindabløð vórðu stongd, og samkynd vórðu rikin í legur til "endurútbúgving." Í 1964 viðgekk Castro, at tað sótu minst 15.000 politiskir fangar í Kuba. Fólk í hópatali flýddu úr landinum, teirra millum eisini dóttir Fidels, Alina Fernández Revuelta, og systir hansara Juana. Men milliónir fagnaðu Castro og sóu hann sum teirra rødd móti hástórum og imperialistiskum amerikanarum. Tey fegnaðust um, at stjórnin tók ognir frá yvirstættini, vísti amerikanskum gangstarum av landinum og steðgaði amerikansku kasinounum.

Røðurnar hjá Castro gjørdust skjótt eitt vørumerki hjá Kuba, og ofta var talan um drúgvar røður. Tiltikin er hansara 269 minuttir langa røða á ST-aðalfundinum í 1960. Tá Fidel Castro vendi sær alsamt meira móti Sovjetsamveldinum, svaraði USA aftur við at lata vera við at keypa sukur frá Kuba. Afturfyri legði Castro hald á amerikanskar ognir í Kuba fyri fleiri milliardir. USA setti handilsstongsul í verk, og 3. januar 1961 vórðu diplomatisku sambondini landanna millum slitin. Castro boðaði 16. apríl sama árið frá, at kollveltingin hjá honum var sosialistisk, og dagin eftir lupu eini 1400 kubanar í útlegd á strondina við Svínavíkina á kubansku suðurstrondini. Innrásin, sum varð stuðlað av CIA, miseydnaðist fullkomiliga, og USA mátti leggja ætlanirnar um at gera innrás í Kuba á hillina.

Tað forðaði tó ikki Castrosa fíggindum í at royna at sleppa av við hann. Kubansk tøl siga, at upp gjøgnum árini eru meir enn 630 morðroyndir framdar ella ætlaðar móti Castro. Størsta kreppan millum Kuba og USA kom 22. oktober 1962, tá John F. Kennedy boðaði frá, at sovjetsk atomvápn vóru sett upp í Kuba. Sonevnda Kubakreppan stóð við í nakrar dagar, meðan verðin helt ondini. At enda játtaði Nikita Krustjev at taka vápnini burtur, men Kuba bleiv miðdepil í eini kreppu, sum mundi endað við atomkríggi millum stórveldini. Castro savnaði kollveltingarbólkar saman til nýggja kommunistaflokkin hjá sær. Fakfeløg mistu rættin til at fara í verkfall, og katólska kirkjan og aðrir átrúnaðarligir stovnar vóru fyri ágangi. Castro útflutti eisini kollveltingina til onnur lond í Latínamerika í 1960-árunum, og í 1970-unum vóru kubanskar herdeildir í Afrika og stríddust móti stýrum, ið vórðu stuðlað av Vesturheiminum.

Men tá Sovjetsamveldið syndraðist, fór kubanski búskapurin sama veg. Castro royndi varliga at lata upp fyri útlenskum kapitalistum og avmarkaðum privatum vinnulívi. Samstundis batnaðu viðurskiftini millum Kuba og Vesturheimin. Í januar 1998 vitjaði Jóhannes Páll II pávi í Kuba, sum fram til tíðliga í 1990-unum alment hevði verið ein ateistisk tjóð. Hann royndi altíð at verja um sítt privatlív og gjørdi ikki nógv burtur úr tí. Castro fekk ein son við konuni Mirta Díaz Balart, áðrenn tey skildust í 1956. Síðani var hann í meir enn 40 ár saman við Dalia Soto del Valle, sum hann fekk fimm synir við. Tað sigst, at tey giftust í stillum einaferð í 1980-unum. Aldur og heilsutrupulleikar gjørdu, at hann í 2011 gav valdið víðari til beiggja sín Raúl Castro. Tá hevði hann verið ovasti maður í Kuba í meir enn 49 ár. Eftir tað var hann ikki nógv frammi alment, men fjølmiðlarnir vóru raskir at vísa á tað, tá hann var at síggja.

Ávísingar úteftir

• Fidel Castro Biography, imdb.com (á enskum)