SI-prefiks

Merkið hjá BIPM

Ein av mongu góðu eginleikunum við mátiskipanini SI er møguleikin at gera nýggjar stórar og lítlar eindir við at seta eitt prefiks framman fyri SI-eindina. T.d. er eitt mannahár áleið 0,000 08 metrar = 80 × 10⁻⁶ metrar = 80 mikrometrar og miðalradius á jørðini 6 371 × 10³ metrar = 6 371 kilometrar.

Orðið prefiks er gjørt úr latínsku orðunum pre, frammanfyri, og fix, viðhefti.

SI-prefiks

Prefiks		Tal				Prefiks frá
Heiti	Tekn	Heiti	1000m	10n	Desimaltal	Ár	Orðauppruni
quetta	Q	Kvintillión	100010	1030	1 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000	2022	avleitt av latínska decem, tíggju, frá 100010
ronna	R	Kvadrilliard	10009	1027	1 000 000 000 000 000 000 000 000 000		avleitt av grikska ἐννέα, ennéa, níggju, frá 10009
jotta/yotta	Y	Kvadrillión	10008	1024	1 000 000 000 000 000 000 000 000	1991	avleitt av grikska ὀκτώ, okto, átta, frá 10008
setta/zetta	Z	Trilliard	10007	1021	1 000 000 000 000 000 000 000		grikski bókst. ζ, zeta, í forngr. ζῆτα, sept, sjey, frá 10007
eksa/exa	E	Trillión	10006	1018	1 000 000 000 000 000 000	1975	grikskt ἕξ, hex, seks, frá 10006
peta	P	Billiard	10005	1015	1 000 000 000 000 000		grikskt πέντε, pente, fimm, frá 10005
tera	T	Billión	10004	1012	1 000 000 000 000	1960	grikskt τέρας, teras, skrímsl
giga	G	Milliard	10003	109	1 000 000 000		grikskt γίγας, gigas, kempa
mega	M	Millión	10002	106	1 000 000	1873	grikskt μέγας, megas, stórt
kilo	k	Túsund	10001	103	1 000	1795	grikskt χίλιοι, khilioi, túsund
hekto	h	Hundrað	10002⁄3	102	100		grikskt ἑκατόν, hekaton, hundrað
deka	da	Tíggju	10001⁄3	101	10		grikskt δέκα, deka, tíggju
		ein / eitt	10000	100	1
desi/deci	d	Tíggjundapartur	1000– 1⁄3	10-1	0,1	1795	latínskt decimus, tíggjunda
senti/centi	c	Hundradapartur	1000– 2⁄3	10-2	0,01		latínskt centum, hundrað
milli	m	Túsundapartur	1000-1	10−3	0,001		latínskt mille, túsund
mikro	µ	Millióntapartur	1000-2	10−6	0,000 001	1873	grikskt μικρός, mikros, smátt
nano	n	Milliardtapartur	1000-3	10−9	0,000 000 001	1960	grikskt νάνος, nanos, dvørgur
piko	p	Billióntapartur	1000-4	10−12	0,000 000 000 001		italskt piccolo, smátt
femto	f	Billiardtapartur	1000-5	10−15	0,000 000 000 000 001	1964	danskt femten fyri 10−15
atto	a	Trillióntapartur	1000-6	10−18	0,000 000 000 000 000 001		danskt atten fyri 10−18
septo/zepto	z	Trilliardtapartur	1000-7	10−21	0,000 000 000 000 000 000 001	1991	latínskt septem, sjey, frá 1000-7
jokto/yokto	y	Kvadrillióntapartur	1000-8	10−24	0,000 000 000 000 000 000 000 001		grikskt ὀκτώ, okto, átta, frá 1000-8
ronto	r	Kvadrilliardtapartur	1000-9	10-27	0,000 000 000 000 000 000 000 000 001	2022	avleitt av grikska ἐννέα, ennéa, níggju, frá 1000-9
quecto	q	Kvintillióntapartur	1000-10	10-30	0,000 000 000 000 000 000 000 000 000 001		avleitt av latínska decem, tíggju, frá 1000-10

Longu í 1873 skeyt British Association for the Advancement of Science upp at brúka mega (M) og mikro (μ), men tey blivu ikki alment viðurkend í meturskipanini fyrr enn í 1960.

Biner prefiks

Í teldutøkni er tað ofta praktiskari at hava prefiks fyri hvørji 2¹⁰ = 1024 heldur enn hvørji 1000. Til tað endamálið eru biner prefiks.

Upprunalig prefiks v.m.

Tey upprunaligu prefiksini frá 1795 vóru: myria, kilo, hekto, deka, double, demi, desi, centi og milli; hesi kundu eisini setast saman, so t.d. millimilli merkti millióntapartur, sum í 1873 fekk heitið mikro.
Í reglugerð frá fronsku mynduleikunum tann 2. apríl 1919 eru prefiksini hesi: mega, hektokilo, myria, kilo, hekto, deka, desi, centi, milli, desimilli, centimilli og mikro.
Tey dupultu prefiksini hava helst givið ov nógvar trupulleikar, í hvussu er vórðu tey sett úr gildi mitt í 20. øld.

Upprunalig prefiks frá 1790'unum Prefiks Tal Orðauppruni Heiti Heiti 2m 10n Desimaltal Mál Merking myria Tíggjutúsund 104 10 000 grikskt μύριοι, mýrioi, tíggjutúsund kilo Túsund 103 1 000 χίλιοι, khilioi, túsund hekto Hundrað 102 100 ἑκατόν, hekaton, hundrað deka Tíggju 101 10 δέκα, deka, tíggju double Tvey 21 2 latínskt dupult ein / eitt 20 100 1 demi Helvt 2-1 0,5 latínskt demi/semi, helvt, hálv- desi/deci Tíggjundapartur 10-1 0,1 decimus, tíggjunda senti/centi Hundradapartur 10-2 0,01 centum, hundrað milli Túsundapartur 10−3 0,001 mille, túsund

Prefiks galdandi 1919 Prefiks Tal Heiti Heiti 10n Desimaltal mega Millión 106 1 000 000 hektokilo Hundraðtúsund 105 100 000 myria Tíggjutúsund 104 10 000 kilo Túsund 103 1 000 hekto Hundrað 102 100 deka Tíggju 101 10 ein / eitt 100 1 desi Tíggjundapartur 10-1 0,1 centi Hundradapartur 10-2 0,01 milli Túsundapartur 10−3 0,001 desimilli Tíggjutúsundapartur 10−4 0,000 1 centimilli Hundraðtúsundapartur 10−5 0,000 01 mikro Millióntapartur 10−6 0,000 001

Avmarkað og útgingin prefiks

Dupult prefiks - so sum millimilli - vóru loyvd í gomlu meturskipanini, men tey eru ikki loyvd í SI.

Prefiksið "myria" (10 000) er ikki við í SI. Ein myriametur (tíggju kilometrar) verður nevnd ein míl í Noregi og Svøríki.

Prefiksini, sum ikki eru heil fald av 1000, t.v.s. "hekto", "deka", "desi" og "senti", eru avmarkað til nøkur fá endamál. Loyvt er at skriva 1013 hPa um lufttrýstið 101 300 Pa. Harafturímóti eigur ein ikki at skriva 101,3 hV um spenningin 10 130 V, men t.d. 10,13 kV.

Fyrr vórðu eisini brúkt serlig symbol fyri lítlum eindum, t.d. "μ" í staðin fyri "μm" um mikrometur, "λ" í staðin fyri "μL" um mikrolitur og "γ" í staðin fyri "μg" um mikrogramm. Hetta er sjálvandi heldur ikki loyvt longur.

Uppskot um onnur prefiks

Áðrenn 10³⁰, 10²⁷, 10^-27 og 10^-30 høvdu fingið heiti, vóru ymisk uppskot frammi:

• "hella" fyri 10²⁷
• symbolini X, W og V fyri 10²⁷, 10³⁰ og 10³³
• "vectra (V)" um 10²⁷ og "vimto (v)" um 10^-27