Sí keldu fyri Latínskt mál

{{Mál
| name        = Latín 
| nativename  = Lingua Latina, Lingua Romana 
| familycolor = lawngreen
| states      = [[Rómverjaríkið]], [[Vatikanið]]
| region      = [[Evropa]]
| family      = [[Indo-evropeisk mál|Indo-evropeiskt]]<br />
&nbsp;[[Italsk mál|Italskt]]<br />
&nbsp;&nbsp;[[Italofalisisk mál|Italofalisiskt]]<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;'''Latín'''
| nation      = [[Vatikanið]]
| agency      = 
| iso1        = la
| iso2        = lat
| iso3        = lat
| sil         = 
}}

[[Mynd:Rome Colosseum inscription 2.jpg|thumb|Latínsk innskrift í [[Colosseum]].]]

'''Latín''' (á latíni: ''lingua latīna'', [[IPA]]: [ˈlɪŋɡʷa laˈtiːna]) er [[klassiskt mál]], ið hoyrir til [[Italsk mál|italsku málættina]] og soleiðis til [[Indo-evropeisk mál|indo-evropeisku málættina]]. [[Latínska stavraðið]] mentist frá tí [[Etruskiska stavraðið|etruskiska stavraðnum]] og tí [[Euboia|euboiiska]] [[Griska stavraðið|grikska stavraðnum]] og at enda úr tí [[Fønikiska stavraðið|fønikiska stavraðnum]].

Latín var uppruniliga talað í [[Latium]], í [[Italiahálvoynni]].<ref>{{cite book |title=A companion to Latin studies |first=John Edwin |last=Sandys |location=Chicago |publisher=[[University of Chicago Press]] |year=1910 |pages=811–812}}</ref> Ígjøgnum valdið hjá [[Rómverska tjóðveldið|Rómverska tjóðveldinum]] varð latín tað ráðandi málið, fyrst í [[Italia]] og seinni tvørtur ígjøgnum [[Rómverjaríkið]]. [[Talumálslatín]] mentist til tey [[Rómansk mál|rómanska mál]], t.d. [[Italskt mál|italskt]], [[Portugisiskt mál|portugisiskt]], [[Spanskt mál|spanskt]], [[Franskt mál|franskt]] og [[Rumenskt mál|rumenskt]]. Nógv orð í [[Enskt mál|enskum]] og eisini [[Danskt mál|donskum]] komu frá latíni. Latínskar røtur brúkast í [[guðfrøði]], [[lívfrøði]] og [[læknafrøði]].

Undir seina Rómverska tjóðveldið (um [[75 f.Kr.]]), varð [[fornlatín]] fyrisett til [[klassiskt latín]]. [[Talumálslatín]] var tað mál, ið talaðist um tað mundið og sýnist í innskriftum og verkum av skemtleikskøldum sum [[Plautus]] og [[Terentius]].<ref>{{cite book | ref=harv | first=Victor Selden |last=Clark |year=1900 |title=Studies in the Latin of the Middle Ages and the Renaissance |location=Lancaster |publisher=The New Era Printing Company}}</ref> [[Seinlatín]] er skriftsmálið frá [[3. øld|3. øldini]] og [[miðaldarlatín]] er málið frá [[9. øld|9. øldini]], ið mentist til [[endurburðarlatín]] undir [[Renessansan|endurburðartíðina]]. Seini mentist [[nýlatín]]. Latín varð brúkað fyri altjóða samskifti og vísindi til [[18. øld|18. øldina]], tá ið man byrjaði brúka talumál fyri skriftir. [[Kirkjulatín]] er enn almennt mál í [[Pávastólurin|Pávastólinum]] og [[Rómversk-katólska kirkjan|Rómversk-katólsku kirkjuni]]. Latín undirvísast í skúlum um allan heim.<ref>{{cite journal |title=A Dead Language That's Very Much Alive |url=https://www.nytimes.com/2008/10/07/nyregion/07latin.html |first=Winnie |last=Hu |journal=New York Times |date=6 October 2008 |ref=harv}}</ref><ref>{{cite journal |title=The New case for Latin |url=http://www.time.com/time/nation/article/0,8599,90457,00.html |first=Mike |last=Eskenazi |journal=TIME |date=2 December 2000 |access-date=27 May 2018 |archive-date=14 August 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130814002919/http://www.time.com/time/nation/article/0,8599,90457,00.html |dead-url=yes }}</ref>

Latín er bendingarmál og hevur trý [[Kyn (mállæra)|kyn]] og sjey [[føll]].

== Fonologi ==
Latínski framburðurin er umskapaður t.d. frá frágreiðingum, stavivillum og orðaleikum. Aðrar keldur eru fornupprunafrøði og 
stavingar av latínskum orðum í øðrum málum.

=== Hjáljóð === 
{| class="wikitable IPA" style="text-align: center;"
|-
! colspan="2"  rowspan="2" |
! rowspan="2" | [[Varraljóð]]
! rowspan="2" | [[Tannaljóð]]
! rowspan="2" | [[Framgómaljóð]]
! colspan="2" | [[Bakgómaljóð]]
! rowspan="2" | [[Málbandaljóð]]
|-
! greitt
! [[varraljóð]]
|-
! rowspan="2" | [[Lokaljóð]]
! <small>[[Raddað hjáljóð|raddað]]</small>
| b
| d
|
| ɡ
| ɡʷ
|
|-
! <small>[[Óraddað hjáljóð |óraddað]]</small>
| p
| t
|
| k
| kʷ
|
|-
! rowspan="2" | [[Trongaljóð]]
! <small>[[Raddað hjáljóð|raddað]]</small>
|
| z
|
|
|
|
|-
! <small>[[Óraddað hjáljóð |óraddað]]</small>
| f
| s
|
|
|
| h
|-
! colspan="2" | [[Nasaljóð]]
| m
| n
|
| (ŋ)
|
|
|-
! colspan="2" | [[Rotiskaljóð]]
|
| r
|
|
|
|
|-
! colspan="2" | [[Nærkanarljóð]]
|
| l
| j
|
| w
|
|}
 
Klassiskt latín hevði ongan mun ímillum stórar og smáar bókstavir og hevði ikki bókstavirnar {{angbr|J U W}}. Í staðin fyri {{angbr|J U}} brúkti man ávikavist {{angbr|I V}}; soleiðis vóru {{angbr|I V}} bæði hjáljóð og sjálvljóð.

Á okkara døgum brúkar man oftast {{angbr|i u}} í staðin fyri klassisku {{angbr|i v}}. Nakrar skipanir brúka {{angbr|j v}} fyri sjálvljóðini /j w/, men {{angbr|v}} brúkast aldri fyri {{angbr|gu su qu}}. 

{| class="wikitable"
|+ Notes
|-
! Latínsk<br />staveind !! Latínskt<br />málljóð !! Føroysk dømir
|-
! {{angbr|c}}, {{angbr|k}}
! {{IPA|[k]}}
| Altíð hart sum ''k'' í ''taka'', aldri bleytt sum ''k'' í ''keypa''
|-
! {{angbr|t}}
! {{IPA|[t]}}
| Sum ''t'' í ''at''
|-
! {{angbr|s}}
! {{IPA|[s]}}
| Sum ''s'' í ''siga''
|-
! rowspan="2" | {{angbr|g}}
! {{IPA|[ɡ]}}
| Næstan sum ''g'' í ''ganga'' ella donsku ''gang'', men raddað
|-
! {{IPA|[ŋ]}}
| Framman fyri {{angbr|n}} sum ''n'' í ''banka''
|-
! rowspan="2" | {{angbr|n}}
! {{IPA|[n]}}
| Sum ''n'' í ''ein''
|-
! {{IPA|[ŋ]}}
| Framman fyri {{angbr|c}}, {{angbr|x}} og {{angbr|g}} sum ''n'' í ''banka''
|-
! rowspan="2" | {{angbr|l}}
! {{IPA|[l]}}
| {{angbr|ll}} og framman fyri {{angbr|i}} sum ''l'' í ''lesa'' ({{lang|la|l exilis}})<ref>{{harvnb|Sihler|2008|p=174}}.</ref><ref>{{harvnb|Allen|2004|pp=33–34}}</ref>
|-
! {{IPA|[ɫ]}}
| Í øðrum støðum, sum myrkt ''l'' í t.d. ensku ''bowl'' ({{lang|la|l pinguis}})
|-
! {{angbr|qu}}
! {{IPA|[kʷ]}}
| Sum ''qu'' í ensku ''quick''
|-
! {{angbr|u}}
! {{IPA|[w]}}
| Stundum í byrjanini á stavilsum ella eftir {{angbr|g}} og {{angbr|s}} sum ''w'' í ensku ''wine'', aldri sum ''v'' í ''vit''
|-
! rowspan="2" | {{angbr|i}}
! {{IPA|[j]}}
| Stundum í byrjanini á stavilsum sum ''j'' í ''ja''
|-
! {{IPA|[jj]}}
| Sum tvey ''j''
|-
! {{angbr|x}}
! {{IPA|[ks]}}
| Sum {{angbr|k}} + {{angbr|s}}: sum ''ks'' í ''øks''
|}

=== Sjálvljóð ===
==== Ósamansett sjálvljóð ====
{| class="wikitable" style="text-align: center;"
|-
! !! Frammælt !! Miðmælt !! Bakmælt
|-
! Læst
| {{IPA|iː ɪ}} || || {{IPA|ʊ uː}}
|-
! Hálvlæst
| {{IPA|eː ɛ}} || || {{IPA|ɔ oː}}
|-
! Opið
| || {{IPA|a aː}} ||
|}

Klassiskt latín hevði ongan mun ímillum ⟨U⟩ og ⟨V⟩. Í staðin brúktist ⟨V⟩ eisini sum hjáljóð og sum sjálvljóð. ⟨Y⟩ kom frá grikskum og úttalaðist sum ⟨u⟩ ella ⟨i⟩ av nøkrum talarum.

Klassiskt latín hevði bæði stutt og long sjálvljóð. Á okkara døgum skrivar man oftast long sjálvljóð við [[makron]], t.d. ⟨ā ē ī ō ū⟩, og stutt sjálvljóð eru ómerkt.

{| class="wikitable"
|+ Framburður latínskra sjálvljóða
! Latínsk<br />staveind
! Latínskt<br />málljóð
! nútíðardømir
|-
! rowspan="2" | {{angbr|a}}
! {{IPA|[a]}}
| sum ''a'' í ''land''
|-
! {{IPA|[aː]}}
| sum ''a'' í ''Kanada''
|-
! rowspan="2" | {{angbr|e}}
! {{IPA|[ɛ]}}
| sum ''e'' í ''frekt''
|-
! {{IPA|[eː]}}
| sum ''e'' í ''frekur''
|-
! rowspan="2" | {{angbr|i}}
! {{IPA|[ɪ]}}
| sum ''i'' í ''lint''
|-
! {{IPA|[iː]}}
| sum ''i'' í ''linur''
|-
! rowspan="2" | {{angbr|o}}
! {{IPA|[ɔ]}}
| sum ''o'' í ''toldi''
|-
! {{IPA|[oː]}}
| sum ''o'' í ''tola''
|-
! rowspan="2" | {{angbr|u}}
! {{IPA|[ʊ]}}
| sum ''u'' í ''gult''
|-
! {{IPA|[uː]}}
| sum ''u'' í ''gulur''
|-
! rowspan="2" | {{angbr|y}}
! {{IPA|[ʏ]}}
| sum ''y'' í ''mystisk''
|-
! {{IPA|[yː]}}
| sum ''y'' í ''mytisk''
|}

Sjálvljóðsbókstavur fyri {{angbr|m}} við orðsenda, ella sjálvljóðsbókstavur fyri {{angbr|ns}} ella {{angbr|nf}}, verður langt [[nasasjálvljóð]], t.d. ''monstrum'' /mõːstrũː/.

==== Tvíljóð ====
Klassiskt latín hevði fleiri [[tvíljóð]]. Vanligastu vóru {{angbr|ae au}}. {{angbr|oe}} var óvanligt og {{angbr|ui eu ei}} vóru sera óvanlig, serliga í upprunaligum latínskum orðum.<ref name="classical diphthongs">{{Harvnb|Allen|2004|pp=60–63}}</ref> Hesar samansetingar av bókstøvum vorú ikki altíð tvíljóð, uttan kundu vera tvey sjálvljóð í tveimum stavilsum ({{angbr|ae}} og {{angbr|oe}}) ella eitt sjálvljóð og hálvhjáljóðið /j/ ella /w/ ({{angbr|au ui eu ei ou}}). Dømir eru ''aēnus'' [aˈeː.nʊs] "í bronsuni" og ''eius'' [ˈɛj.jʊs] "hansara".

Í talumálslatíni gingu {{angbr|ae au oe}} saman við {{angbr|e ō ē}}. Tílíkur framburður var eisini hjá smærri mentaðum talarum.

{| class="wikitable" style="text-align: center;"
|+ Tvíljóð eftir byrjanarljóð
! !! Frammælt !! Bakmælt
|-
! Læst
| || ui {{IPA|/ui̯/}}
|-
! Hálvlæst
| ei {{IPA|/ei̯/}}<br />eu{{IPA|/eu̯/}} || oe {{IPA|/oe̯/}}<br />ou {{IPA|/ou̯/}}
|-
! Opið
| colspan="2" | ae {{IPA|/ae̯/}}<br />au {{IPA|/au̯/}}
|}

== Mállæra ==
=== Navnorð ===
Reglulig navnorð á latíni hava ein av fimm bendingum, ið man kan síggja í hvørsfallið hjá orðinum. Tey eru:
# Fyrsta bendingin, oftast við endingina ''a'', hevur hvørsfalsbendingina ''-ae''.
# Aðra bendingin, oftast við endingina ''o'', hevur hvørsfalsbendingina ''-i''.
# Triðja bendingin, oftast við endingina ''i'', hevur hvørsfalsbendingina ''-is''.
# Fjórða bendingin, oftast við endingina ''u'', hevur hvørsfalsbendingina ''-ūs''.
# Fimta bendingin, oftast við endingina ''e'', hevur hvørsfalsbendingina ''-ei''.

Latín hevur sjey føll:
# '''[[Hvørfall]] (''nominativus'')''' – brúkast nær navnið er [[grundliður]] ella grundlið til umsagnarlið: '''Gentan''' rann. '''''Puella''' cucurrit'', ella ''cucurrit '''puella'''''.
# '''[[Hvørsfall]] (''genitivus'')''' – brúkast oftast nær navnið er eigari eller hoyrir saman við eitt ávirki: Rossin '''hjá gentuni'''. ''Equus '''puellae'''''.
# '''[[Hvørjumfall]] (''dativus'')''' – brúkast oftast nær navnið er óbeinleiðis ávirki: Maðurin gevur '''gentuni''' eitt epli. ''Vir '''puellae''' mālum dat.
# '''[[Hvønnfall]] (''accusativus'')''' – brúkast oftast nær navnið er beinleiðis ávirki: Maðurin gevur gentuni eitt '''epli'''. ''Vir puellae '''mālum''' dat.
# '''[[Ablativ]] (''ablativus'')''' – brúkast oftast nær navnið vísir loysing ella gongd frá onkrum: Gentan kemur '''frá akrinum'''. ''Puella ex '''agris''' venit.''
# '''[[Tiltalufall]] (''vocativus'')''' – brúkast nær navnið er tiltalað. Kent dømi er: Og tú, '''Brutus'''! ''Et tū, '''Brūte!'''''
# '''[[Lokativ]] (''locativus'')''' – óvanligt, men brúkast fyri stað: '''Í Róm''', '''''Rōmae'''''.

=== Lýsingarorð ===


=== Sagnorð===

== Orðatilfar ==

== Orðafelli ==

== Talorð ==

== Tekstdømi ==

== Keldur ==
{{Reflist}}

{{stubbi}}

{{InterWiki|code=la}}
{{Commonscat|Latin language}}

[[Bólkur:Mál í Evropa]]