Málføri
Málføri verður ofta eisini umtalað sum dialektir. Hugtakið verður nýtt at lýsa ymiskleikarnar í, hvussu eitt mál verður tosað ymsastaðni innan eitt landaøki, ofta avmarkað av landamørkum. Málføri fevnir um geolekt, sosiolekt og kronolekt. Geolekt er málføri, sum er knýtt at ávísum øki í landinum. Sosiolekt er málføri, sum er knýtt at ávísum sosialum bólki, til dømis einum vinabólki ella ávísum frítíðarvirksemi. Kronolekt er málføri, sum er knýtt at aldri, t.v.s. at munur kann vera á, hvussu ung og gomul tosa. Í ymisku málførunum er eisini eitt fjølbroytni. Samanhangið, ella samteksturin, sum vit brúka málið í, ávirkar bæði talað og skrivað mál. Í einari formligari støðu – bæði í talumáli og skriftmáli – hava vit lyndi til at tosa “fínari” og brúka eitt meira skipað talumál ella skriva rættari, enn tá ið støðan er óformlig.
Í Føroyum finnast nógv ymisk staðbundin málføri, til dømis suðuroyarmál, sandoyarmál, nólsoyarmál, havnarmál, eysturoyarmál, vágamál og norðoyamál.
Føroysk málføri
[rætta | rætta wikitekst]Í Føroyum hava vit nógv ymisk staðbundin málføri (geolektir). Fólk hava búð í smærri og størri bygdum kring oyggjarnar, og samskiftið við onnur enn tey í somu bygd hevur verið avmarkað. Harafturat nærkast vit 20. øld, áðrenn vit fáa eitt føroyskt skriftmál, sum er felags fyri øll staðbundnu málførini. Hetta hevur givið sera góð gróðrarlíkindi hjá ymiskum staðbundnum geolektum at spretta fram. Í dag hava vit ikki hesar avmarkingar; samferðslukervið og útbreiðslan av miðlum gera, at fólk samskifta og ferðast nógv kring landið, og ymisku staðbundnu málførini hoyrast um alt landið. Í høvuðsheitum kunnu vit býta landið í seks ymisk málførisøki:
- Vágamálføri
- Norðurstreymoyar- og eysturoyarmálføri
- Norðuroyarmálføri
- Suðurstreymoyarmálføri
- Sandoyarmálføri
- Suðuroyarmálføri
Eyðkennini fyri ymisku staðbundnu málførini eru ymisk. Eitt sera týðiligt dømi er munurin á, hvat persónsfornavn verður brúkt. Í meginpartinum av landinum verður sagt "eg" í fyrsta persóni, eintali, "vit" í fyrsta persóni, fleirtali, og "tit" í øðrum persóni, fleirtali. Men flestu suðuroyingar siga ístaðin "jeg" (úttalast "je"), "okur" og "tykur", tósiga sumbingar og lopransfólk "eg". Aðrir týðiligir munir eru at hoyra í sjálvari ljóðskipanini, har sama ljóðið hevur ymiska úttalu kring landið. Talan er um ymiska úttalu av tvíljóðinum <ei> og sjálvljóðunum <á> og <ó>.
Tað er ein definitiónsspurningur, hvussu nógv skal til fyri at avmarka eitt málføri. Kann man til dømis tosa um ymisk málføri í Sørvági og í Sandavági?
Isoglossar
[rætta | rætta wikitekst]Til ber at tekna linjur á einum føroyakorti, hvar mørkini ganga millum ymisk málførafyribrigdi. Hesar linjur kallast eisini isoglossar.
Isoglossurin fyri úttaluna av ó sum ávikavist /ou/ og /au/ gongur gjøgnum Nólsoyarfjørð. Isoglossurin fyri nýtsluna av vit ella okur gongur millum Stóra Dímun og Suðuroy.