Sí keldu fyri Ísrael

{{Infoboks Land
| uppruna_navn      = מדינת ישראל<br />دولة اسرائيل<br />Ísraelsríki
| navn              = Ísrael
| mynd_flagg        = Flag_of_Israel.svg
| mynd_skjald       = Coat_of_arms_of_Israel.svg
| motto             = Onki
| mynd_positión     = LocationIsrael.svg
| alment_mál        = [[Hebraiskt mál|Hebraiskt]], [[Arábiskt mál|Arábiskt]]
| høvuðsstaður      = [[Jerúsalem]]
| fullveldi         = [[14. mai]] [[1948]]<br />(frá [[Stóra Bretland]])
| løgmaður_heitið   = Forsætisráðharri
|løgmaður= [[:he:בנימין נתניהו|Benjamin Netanyahu]] (בִּנְיָמִין נְתַנְיָהוּ)
| forseti_heitið    = Forseti
| forseti           = [[:he:יצחק הרצוג|Isaac Herzog]] (יצחק הרצוג)
| vídd              = 20 770/22 072
| vatn              = 2,0 %
| íbúgvar           = 8.238.300
| íbúgvar_ár        = 2014
| íbúgvar_km2       = 387,63
| gjaldoyra         = Shekel (ILS)
| tíðarzona         = [[UTC]] +3
| tjóðsangur        = "Hatikvah"
| alnet_økisnavn    = [[.il]]
| telefon_landakota = 972
| spenningur        =
| viðmerkingar      =
}}

'''Ísrael''' ella '''Ísraelsland''' ({{mál-he|יִשְׂרָאֵל}}, ''Yisrā'el''; {{mál-ar|إِسْرَائِيل}}, ''{{transl|ar|DIN|ʾIsrāʾīl}}''), alment kent sum '''Ísraelsríki''' ({{mál-he|מְדִינַת יִשְׂרָאֵל}}, ''Medīnat Yisrā'el''; {{mál-ar|دَوْلَة إِسْرَائِيل}}, ''{{transl|ar|DIN|Dawlat ʾIsrāʾīl}}''), er eitt land í [[Miðeystur|Miðeystri]], statt eystan fyri [[Miðjarðarhav]]ið. Landið hevur mark við [[Libanon]] í norðri, [[Sýria]] í ein landnyrðing, [[Jordan]] og [[Vestari Áarbakki|Vestara Áarbakka]] í eystri, [[Egyptaland]] og [[Gasageirin|Gasageiran]] í ein útsynning og hevur mong, [[landafrøði]]liga ymisk eyðkenni í lutfalsliga smáa øki sínum <ref>{{citation
|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/is.html
|title=Israel
|author=
|date=
|work=CIA Factbook
|publisher=CIA
|accessdate=13. apríl 2010
|archive-date=2021-01-03
|archive-url=https://web.archive.org/web/20210103175437/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/is.html
|dead-url=yes
}}</ref><ref>{{harvnb|Skolnik|2007|pp=132–232}}</ref>. Ísraelska ríkið var sett á stovn í [[1948]], til tess at [[jødar]] um allan heimin skuldu eiga eitt heimland. Ísrael er einasta land í heiminum, har meginparturin av íbúgvunum eru [[jødar]], og er ásett av ísraelsku stjórnini at vera jødiskt [[fólkaræði]] <ref>{{citation
|url=http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=363&year=2007&country=7199
|work=Country Report
|title=Israel
|publisher=[[Freedom House]]
|year=2007
|accessdate=15. juli 2007}}</ref>. 

Landsparturin hevur havt fleiri nøvn, sem Palestina, Judea, Samaria, Suðursýria, Sýria Palestina, kongsríkið Jerusalem, landsparturin Judea, Coele-Syria, Retjenu og Kanaan. Ísrael hevur umleið 7,2 mió. íbúgvar, og hevur tvey almenn mál: [[Hebraiskt mál|hebraiskt]] og [[Arábiskt mál|arábiskt]]. [[Miðallívsævi]]n í landinum er 82 ár. Av teimum 7,2 mió. fólkum, sum nú búgva í Ísrael, eru 20,5 % palestinarábar. [[Høvuðsstaður]] er [[Jerúsalem]] og aðrir stórir býir er [[Tel Aviv-Jaffa]], [[Haifa]] og [[Rishon LeZion]].

== Søga ==

=== Rómverjar taka Ísrael ===
[[Mynd:Western_wall_jerusalem_night.jpg|thumb|left|220px|[[Grátimúrurin]].]]
[[Mynd:Jerusalem_Ugglan_1.jpg|thumb|right|250px|[[Sálomonstemplið]] var sambært [[Bíblian|Bíbliuni]] hitt fyrsta templið hjá Ísraels fólki í [[Jerúsalem]].]]
Í 198 f.Kr. tók [[Antiokius 3.]], eisini nevndur Antiokius Mikli, sum var kongur í Selevkia ([[Sýria]]) ræði í Ísrael. Hann royndi at noyða grikska mentan og trúarlæru í [[Jødar|jødiska]] fólkið. Jødar høvdu ávíst sjálvstýri, sum høvuðsprestarnir stóðu á odda fyri, men nakrir teirra brutu jødiska lóg fyri at toknast selevkum. Í 168 f.Kr. gjørdu jødar uppreistur við Judasi Makkabeusi og brøðrum hansara á odda og settu á stovn egið ríki, sum varð stýrt eftir strongum trúarlógum. Teir tóku høvuðsstaðin, [[Jerúsalem]], settu eitt ráð at stýra og høvdu valdið til 63 f.Kr., tá ið [[Rómverjaríkið|rómverjar]] tóku Ísrael settu makkabearan [[Hyrkanus]] sum landshøvdinga. Í 37 f.Kr. settu rómverjar ráðharra Hyrkanusar, [[Heródes]], sum var hálvur jødi, til kong, og landið fekk navnið ''Júdea''. Heródes læt m.a. stóra [[Sálomonstemplið|templið]] í Jerúsalem byggja upp aftur, men hesin prýðiligi bygningurin var fullkomiliga lagdur í oyði, tá ið rómverjar bardu niður ein uppreistur og rændu Jerúsalem í 70 f.Kr. Í mangar øldir sluppu jødar bara einaferð um árið inn í Jerúsalem at biðja framman fyri tí, ið eftir var av tempulmúrinum, [[Grátimúrurin|Grátimúrinum]], og syrgja um býin, teir høvdu mist <ref>http://www.aish.com/jl/h/48942446.html</ref>. 

Makkabearar bygdu [[Masada]], eitt verndarvirki ovast á einum berligum fjalli sunnanfyri Jerúsalem. Heródes læt Masada byggja um til eina væl varda borg við heitum baði, goymslurúmum og [[Sýnagogur|sýnagogu]]. Tá ið hann doyði, var borgin ikki nýtt longur, men tey, sum livdu eftir, tá ið [[Jerúsalem]] varð lagdur oyðin, flýddu hagar. Í trý ár vardu tey seg fyri rómverskum álopum. Tá ið tað umsíðir eydnaðist rómverjum at taka Masada í 73 f.Kr., sóu teir, at tey, sum høvdu vart borgina, høvdu beint fyri sær, tí at tey vildu ikki falla í fíggindahendur.

=== Undir bretskum yvirræði ===
[[Mynd:Weizmann's_passport_photo.jpg|thumb|right|250px|[[Chaim Weizmann]] var valdur til forseta í Ísrael, tá ið jødiska ríkið varð sett á stovn í 1948. Hann var virkin [[Sionisma|sionistur]].]]
[[Mynd:Egyptian_bombing_1948.jpg|thumb|right|250px|Avleiðingarnar av, at Ísrael varð sett á stovn í 1948, vórðu, at kríggj brast á ímillum Ísrael og arabiska heimin.]]
Rómverska hersetingarvaldið rak jødiska fólkið úr heimlandi teirra Ísrael fyrstu øldirnar e.Kr. Jødarnir búsettu seg í mongum londum í [[Evropa]], men gloymdu ongantíð at teir vóru [[jødar]] og hildu fast um samleika sín. Javnan søktu onnur fólkasløg at teimum. Í [[19. øld]] høvdu hesar atsóknir, ella ''jødahatrið'', við sær, at ein rørsla, ið hevði til endamáls at fáa jødum gamla heimland teirra, [[Palestina]], aftur, varð stovnað. Rørslan varð nevnd [[sionisma]], og fekk stóra undirtøku í t.d. [[Stóra Bretland]]i. Í brævi til [[Rothschild lord]], ein av oddamonnunum fyri bretsku jødunum, kunngerð uttanríkisráðharrin í Bretlandi [[Arthur Balfour]] alment, at stjórnin stuðlaði kravinum. Brævið gjørdist kent sum ''Balfouryvirlýsingin''. Eftir [[Fyrri veraldarbardagi|Fyrra Heimsbardaga]] gjørdist Palestina bretskt yvirvaldsøki eftir at hava staðið undir Osmannaríki í fýrahundrað ár. Næstan alt fyri eitt kyknaði stríð ímillum jødiskar innflytarar og arábarar, sum høvdu búð har í øldir. Í [[1937]] skutu bretar upp at býta Palestina sundur í tvey ríki, eitt arábiskt og eitt jødiskt, men arábar góðtóku ikki uppskotið.

=== Stovnan ===

Í [[Seinni heimsbardagi|øðrum heimsbardaga]] ([[1939]]-[[1945]]) týndu [[Týskland|týsku]] nasistarnir einar 6 milliónir [[Jødadómur|jødar]] <ref>{{Cite web |url=http://isammeverden.cappelendamm.no/c326791/sammendrag/vis.html?tid=366061 |title=Archive copy |accessdate=2012-01-01 |archive-date=2012-01-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120111145226/http://isammeverden.cappelendamm.no/c326791/sammendrag/vis.html?tid=366061 |dead-url=yes }}</ref>. Í [[1947]] viðtók [[ST]] at seta á stovn eitt ísraelskt og eitt palestinskt-arábiskt ríki í [[Palestina]]. Ísrael varð lýst sum jødiskt ríki [[14. mai]] í [[1948]]. Fyri tað æt landið [[Palestina]]. Stórur partur av arábiska fólkinum varð noyddur at fara úr Ísrael og mátti liva sum [[flóttafólk]]. Heimleysir palestinar flýddu til flóttafólkalegur í t.d. [[Jordan]], [[Gasageirin|Gasa]], [[Libanon]] og [[Sýria]]. Arábisku grannalondini stýttu fyri, at [[ST]] skuldi leggja seg uppí, og lupu á Ísrael dagin eftir, men vórðu við undirlutan. Fleiri enn 600 000 palestinar gjørdust heimleysir í krígnum. Tí er mikil og áhaldandi fíggindaskapur ímillum ísraelsmenn, [[Palestina|palestinar]] og arábisku grannalondini. Fyri tað, at ísraelska ríkið varð sett á stovn, búðu [[Jødadómur|jødar]] spjaddir um allan heim. Mangan vóru teir fyri herviligum atsóknum <ref>http://www.globalis.no/Konflikter/Palestina</ref>. Eftir [[Seinni heimsbardagi|annan heimsbardaga]] fluttu tíggjutúsundtals [[Jødadómur|jødar]] úr øllum heiminum til Ísraels, heimlandið hjá forfedrum sínum <ref>http://snl.no/j%C3%B8der/historie</ref>. 

=== Friðarsamráðingar ===
[[Mynd:Bill_Clinton,_Yitzhak_Rabin,_Yasser_Arafat_at_the_White_House_1993-09-13.jpg|thumb|right|250px|Í 1993 undirskrivaðu PLO-formaðurin Arafat (h.m.) og ísraelski forsætisráðharrin Rabin (v.m.) [[Oslo-avtaluna]] saman við [[Bill Clinton]].]]
Í friðarsamráðingunum fekk Ísrael alt økið, sum teimum varð lutað í [[1947]], og mong øki, sum vóru lutað palestinum. Ísrael noktaði at lata palestinum tað, teir kravdu, og arábisku londini noktaðu at viðurkenna Ísrael, og tað elvdi til kríggj í [[1956]], [[1967]] og í [[1973]]. Í Seksdagakrígnum í [[1967]] hersetti Ísrael [[Gasageirin|Gasageiran]] og [[Vestara Áarbakka]] við [[Jordaná]], har yvir ein millión palestinar búðu. Drúgva stríðið í hesum økjum hevði við sær, at palestinar í [[1987]] birtu í uppreistur, nevndur ''intifada'', ímóti ísraelska hersetingarvaldinum, men hann varð bardur niður. 

Í [[september]] í [[1993]] undirskrivaðu PLO-formaðurin [[Yasser Arafat]] og ísraelski forsætisráðharrin [[Yitzhak Rabin]] Oslo-avtaluna saman við [[USA|amerikanska]] forsetanum [[Bill Clinton]]. Teir vóru samdur um palestinskt sjálvstýri í bæði [[Jeriko]] og [[Gasageirin|Gasa]], og at eitt palestinskt ráð skuldi verða valt. Tætt [[Búskapur|búskaparligt]] samstarv skuldi verða millum partarnar. Í [[1993]] viðurkendi [[Palestina]] rætt Ísraels at verða til aftur fyri, at ísraelsku myndugleikarnir lovaðu at geva palestinum avmarkað sjálvstýri. 

=== Rakettálop ===
[[Mynd:Gz-map2.png|thumb|right|250px|Í 1967 hertók Ísrael landaøki,sum áður hoyrdu til [[Sýria]], [[Jordan]] og [[Egyptaland]]. Ein partur avhesum øki, [[Vestari Áarbakki]] og [[Gasageirin]], hoyra nú til tað [[Palestina|palestinska landaøkið]].]]
Síðani [[2003]] eru 9.400 rakettir og spreingivarparar sendir úr [[Gasageirin|Gasa]] inn í Ísrael ([[2009]]) <ref>http://www.un.org/News/Press/docs/2011/gaspd497.doc.htm</ref>. Í [[2005]] tók Ísrael seg úr [[Gasageirin|Gasa]] sum ein part av "land fyri frið" politikkinum hjá [[Ariel Sharon]] <ref>http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3774765.stm</ref>. Túsundatals [[jødar]] vóru noyddir at flyta úr húsum sínum í [[Gasageirin|Gasa]] tí ísraelska stjórning hevði gjørt eina avtalu við [[Palestina|palestinsku]] myndugleikarnar <ref>http://snl.no/Israel_%28Det_moderne_Israel%29/historie</ref>. Heilar ísraelskar bygdir og bygdaløg, á stødd við [[Klaksvík]], vóru javnaðar við jørðina av [[Jødadómur|jødiskum]] myndugleikum, tí økið skuldi verða givið [[Palestina|palestinsku]] myndugleikunum í [[Gasageirin|Gasa]] <ref>{{Cite web |url=http://www.abcnyheter.no/nyheter/2011/11/26/israel-vurderer-moerklegge-gazastripen |title=Archive copy |accessdate=2012-01-01 |archive-date=2011-11-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111128053319/http://www.abcnyheter.no/nyheter/2011/11/26/israel-vurderer-moerklegge-gazastripen |dead-url=yes }}</ref>. 

[[Hamas]] hevur ræðið í [[Gasageirin|Gasageiranum]]. Teir hava sent rakettir í hópatali inn yvir ísraelskar bygdir og sært og dripið nógvar ísraelar hesi seinastu árini <ref>http://news.bbc.co.uk/2/hi/8187446.stm</ref>. Mestsum hvønn tann einasta dag hava rakettir verið sendar úr [[Gasageirin|Gasa]] inn í Ísrael. Í [[2008]] vóru 3278 rakettir og spreingivarparar send úr [[Gasageirin|Gasa]] inn í Ísrael <ref>http://www.bbc.co.uk/newsbeat/12662359</ref>. Serstakliga býurin [[Sderot]] hevur verið dýktur undir í rakettum frá [[Hamas]] <ref>{{Cite web |url=http://www.dagen.no/Nyheter/IsraelMidt%C3%B8sten/tabid/255/Default.aspx?ModuleId=73081&articleView=true |title=Archive copy |accessdate=2012-01-01 |archive-date=2011-08-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110817031539/http://www.dagen.no//Nyheter//IsraelMidt%C3%B8sten/tabid/255/Default.aspx?ModuleId=73081&articleView=true |dead-url=yes }}</ref>. Mestsum hvønn dag í 2008 so mong hava íbúgvararnir í [[Sdereot]] og aðrastaðni í Suðurísrael verið noyddir at fara í bumbuskýli <ref>http://www.vg.no/nyheter/utenriks/midtosten/artikkel.php?artid=502643</ref><ref>http://www.nrk.no/nyheter/distrikt/ostafjells/buskerud/1.6426513</ref>. 

Í vápnahvíldartíðarskeiðinum millum [[Hamas]] og Ísrael [[19. juni]] til [[19. desember]] í [[2008]] sendi [[Hamas]] 543 rakettir og spreingivarparar inn í Ísrael <ref>http://www.dagbladet.no/2008/12/19/nyheter/utenriks/israel/hamas/gaza/4092912/</ref>. Øll hesi raktett- og spreingivarparaálopini úr [[Gasageirin|Gasa]] hava verið gjørd við tí endamáli at oyðileggja og drepa so nógvar [[jødar]] sum gjørligt, børn, kvinnu og menn <ref>{{Cite web |url=http://www.metro.co.uk/news/world/460501-hamas-threat-to-kill-jewish-children |title=Archive copy |accessdate=2012-01-01 |archive-date=2012-08-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120822054040/http://www.metro.co.uk/news/world/460501-hamas-threat-to-kill-jewish-children |dead-url=yes }}</ref><ref>http://www.aftenposten.no/nyheter/uriks/article3390305.ece</ref>. Ongi hernaðarmál hava verið nær í námind av har sum rakettirnar hava rakt <ref>http://www.csmonitor.com/World/Middle-East/2010/0128/Why-Hamas-is-denying-it-targeted-civilians-in-Israel</ref><ref>http://www.newsmax.com/Emerson/Emerson-hamas-israel-gaza/2010/03/01/id/351248</ref>. 

Síðani álopini úr [[Gasageirin|Gasa]] byrjaðu í [[2001]] hava 28 fólk í Ísrael latið lív, summi av hesum hava verið [[Palestina|palestinar]] og arbeiðarar úr øðrum londum, sum hava arbeitt í Ísrael <ref>http://www.stavanger-kulturhus.no/stavanger_bibliotek/nord_soer_biblioteket/spoersmaal_og_svar/hvorfor_bomber_israel_gaza{{Deyð leinkja|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Í hesum sama tíðarskeiðinum, [[2001]]-[[2008]] eru 1000 fólk í Suðurísrael særd av somu rakettálopum <ref>http://www.globalsecurity.org/military/world/para/hamas-ops.htm</ref>. Í heili 8 ár hava ísraelsmenn verið dýktir undir í rakettum og spreingivarparum úr [[Gasageirin|Gasa]].

== Politikkur ==
[[Mynd:Baha%27i_arc_from_archives.jpg|thumb|right|250px|Høvuðssæti hjá [[Bahá'í Trúgvin]] er í [[Haifa]], Ísrael.]]
Ísrael hevur nógv samband við m.a. [[USA]].

=== Kannabis ===

[[Marijuana]] er lógligt í Ísrael um tú hevur læknaváttan. Tikun Olam-fyritøkan hevur serloyvi til at selja marijuana til heilsuendamál <ref>http://www.nytimes.com/2013/01/02/world/middleeast/new-insights-on-marijuana-in-israel-where-its-illegal.html?pagewanted=all&_r=0</ref>. "Ætlan 70 Pluss" er ein roynd at hjálpa eldri við tunglyndi, svøvnmangul, etingarólagi, v.f. Nógv av teimum sum eru við í ætlanini yvirlivdu týningarlegurnar hjá [[Adolf Hitler]], men líða av seinárinum. Hesi eru millum tey sum nú fáa marijuana fyri at fáa kroppin og sinnið at slappa av <ref>http://www.usatoday.com/story/news/world/2012/11/03/israel-medical-marijuana-drugs/1678641/</ref>.

== Búskapur ==

Nógvar stórar [[oyðimerkur]] eru veltar, og ídnaðurin er nútímans og fjølbroyttur. Ísraelsmenn brýna nógvar [[diamantar]], og fjórðingurin av útflutningsinntøkum landsins eru frá diamanthandli. Óbrýndu diamantarnir verða innfluttir og síðan skildir, brýndir og blankaðir. 

== Fólkið ==
[[Mynd:הפגנת_החרדים_נגד_גיוס_בני_ישיבות.jpg|thumb|right|250px|Tað eru umleið 7.1 mió jødar í Ísrael. Av teimum eru umleið 14% ortodoksir.]]
[[Mynd:Ein_Bokek_-_Dead_Sea2.jpg|thumb|right|250px|[[Deyðahav]] er saltasta vatn í heiminum. Tað er eisini lægsta vatn í heiminum; 395 metrar lægri enn sjógvurin.]]
Næstan helvtin av [[Matur|matinum]] í Ísrael kemur úr stórum samyrkisbúgvum, [[Kibbutzum]], har mong húski búgva og starva saman. Tey býta alt gerandisarbeiði sínámillum, til dømis reingerð, matgerð og búnaðararbeiði. Soleiðis hava ísraelmenn lagt inn stórt [[Oyðimørk|oyðimarkarlendi]], sum verður vætað við [[Telda|teldustýrdum]] vatnveitingum. Av tí at støðugt stríð hevur staðið ímillum Ísrael og [[Palestina|palestinar]], og landið ofta hevur kríggjast við grannalond síni, eru herur og hertænasta natúrligur partur í lívi ísraelsmanna. 18 ára gomul mega bæði dreingir og gentur gera hertænastu í nøkur ár. Genturnar fáa somu hervenjing sum dreingirnir, men sleppa undan at fara á vígvøllin í bardaga. 

Av teimum 7 miljónum íbúgvunum í Ísrael, eru 20,5 prosent arábar; umleið ein fimtapartur av íbúgvum Ísraels eru arábar, sum annaðhvørt eru [[muslimar]] ella [[kristin]]. 1,6 prosent av jødiska fólkatalinum, ið er 8 milliónir, eru kristnir arábarar. Arábiskir borgarar í Ísrael eru frítiknir fyri tænastu í ísraelska herinum. Hetta hevur verið so síðani 1948, tá ið fleiri arábiskar bygdir og býir gjørdust partur av nýstovnaða Ísraelska statinum, og fólkið í hesum bygdum og býum fingu ísraelskan borgararætt.

== Landafrøði ==
[[Mynd:Israel_districts_numbered.png|thumb|right|150px|Landslutir í Ísrael.]]
Ísrael liggur út ímóti eystaru [[Miðjarðarhav]]sstrondini. Norðanfyri er [[Libanon]], eystanfyri eru [[Jordan]] og [[Sýria]], og í ein útsynning er [[Egyptaland]]. Ísrael er langt, smalt land á eysturstrondini við [[Miðjarðarhav]]. Landslagið er skiftandi, fruktagóðir dalar, turrar [[Oyðimørk|oyðimerkur]], fjøll, vøtn og áir. Ídnaðurin í landinum er fjølbroyttur, og landbúnaðurin er framkomin. Ein fjallaryggur norðan úr [[Libanon]] og suður ígjøgnum Ísrael skilur strandalendið frá [[Oyðimørk|oyðimørkunum]] eystanfyri. Fjallatindarnir eru kavataktir næstan alt árið, og hagar fara mong ítróttarfólk at aka á skíðum. Á markinum ímillum Ísrael og [[Jordan]] er stórt vatn, ið eitur [[Deyðahav]]. Hetta er lægsti staður í heiminum (-395 m niðan sjóvar).

=== Landslutir í Ísrael ===

* 1. Norðurísrael
* 2. [[Haifa]]
* 3. Miðísrael
* 4. [[Tel Aviv]]
* 5. [[Jerúsalem]]
* 6. Suðurísrael

* A. Golanheyggjar
* B. [[Vestari Áarbakki]]
* C. [[Gasageirin]]

== Keldur ==
<references/>

{{Asia}}
{{Commonscat|Israel}}

[[Bólkur:Ísrael]]
[[Bólkur:Miðeystur]]