Sí keldu fyri Týskt mál

{{Mál
| name        = Týskt
| nativename  = Deutsch
| familycolor = skyblue
| states      ={{flagicon|Eysturríki}} [[Eysturríki]]<br />{{flagicon|Belgia}} [[Belgia]]<br/>{{flagicon|Týskland}} [[Týskland]]<br />{{flagicon|Liktenstein}} [[Liktinstein]]<br />{{flagicon|Luksemborg}} [[Luksemborg]]<br />{{flagicon|Sveis}}[[Sveis]]<br />{{flagicon|Pennsylvania}}[[Pennsylvania]]<br/>{{flagicon|Italia}} [[Suðurtyrol]]<br/>{{flagicon|Danmark}} [[Suðurjútland]]<br/>{{flagicon|Brasil}} Espírito Santo<br/>{{flagicon|Namibia}} [[Namibia]]
| region      = Evropa
| speakers    = 101 mió.
| family      =[[Indo-evropeisk mál|Indoevropeiskt]]<br />
&nbsp;          [[Germanskt]]<br />
&nbsp;&nbsp;     [[Vesturgermanskt]]<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;     [[Hátýskt]]<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;'''Týskt'''
| nation      = [[Eysturríki]], [[Belgia]], [[Týskland]], [[Liktinstein]], [[Luksemborg]], [[Sveis]], v.f.
| agency      = Einki
| iso1        = de
| iso2        = ger
| iso3        = deu
| sil         = 
}}

'''Týskt''' (''Deutsch'' [dɔiʧ] á týskum) er eitt av [[vesturgermansk mál|vesturgermansku málunum]] og er millum heimsins størstu [[mál]]. Týskt er tað málið, ið flest fólk tosa í [[Evropa]]. Týskt er samstundis størsta mál í [[ES|Evropasamveldinum]]. Yvir 100 milliónir fólk hava týskt sum móðurmál, m.a. 90 mió. í Evropa. Týskt er mest útbreidda móðurmál í Evropa eftir [[Russiskt mál|russiskt]]. Í m.a. [[vísindi|vísindum]], gransking, handilsskapi og mentan er týskt eitt týðandi mál í øllum heiminum. Týskt og [[Føroyskt mál|føroyskt]] hava felags uppruna og líkjast í roynd og veru nógv. Vit siga til dømis hann, hon ella tað um øll [[navnorð]] á báðum málunum. Føroyskt og týskt eru eisini bæði [[Fall (mállæra)|fallmál]], sum ger, at bygnaðurin líkist nógv. Týsk [[mállæra]] hevur so at siga eingi undantøk. Tað ger málið lætt av læra “eftir bókini.” Úttalan og stavsetingin liggja tætt upp at hvørjum øðrum. Nógv orð á føroyskum eru komin úr týskum umvegis [[Danskt mál|danskt]].

125 milliónir fólk kring allan heim tosa týskt, av teimum 101 millón sum fyrsta mál. Týskt verður fyrst og fremst tosað í [[Týskland]]i, [[Eysturríki]], [[Liktinstein]], [[Luksemborg]] í 2/3 av [[Sveis]], í 2/3 av [[Suðurtyrol]] (Südtirol) í [[Italia]], í [[Belgia|Eysturbelgia]] og í nøkrum býum í [[Suðurjútland]]i í [[Danmark]]. Eisini í [[Namibia|Namibiu]] verður týskt tosað av nógvum fólkum sum móðurmál. Fimtihvør íbúgvi í ES hevur týskt sum móðurmál, og næst eftir enskt er týskt vanligasta fyrsta fremmandamál í Evropa. Men eisini sunnast í [[Afrika]] og summastaðni í [[Suðuramerika]] (t.d. [[Espírito Santo]] í [[Brasil]]) eru nógv fólk, sum duga týskt. Í [[Namibia]] hevur týskt støðu sum alment viðurkent minnilutamál. Eisini í hinum heimspørtunum eru týskttalandi minnilutar, m.a. í [[Pennsylvania]] í [[USA]].

== Stavraðið ==
{{Lurta
 |fíla        = German alphabet-2.ogg
 |heiti       = Týska stavraðið
 |frágreiðing = Týska stavraðið
}}
[[Mynd:Vereinfachte Ausgangsschrift.png|thumb|Týska stavraðið.]]
[[Mynd:Legal statuses of German in the world.svg|thumb|[[Kort|Heimskort]] ið vísir, hvar málið verður tosað.]]
[[Mynd:Legal status of German in Europe.svg|thumb|Útbreiðsla í [[Evropa]].]]
[[Mynd:German language by country in the US.gif|thumb|Útbreiðsla í [[USA]].]]
Týska stavraðið er bygt á [[latínska stavraðið]]. Týskt nýtir 26 bókstavir umframt [[ä]], [[ö]], [[ü]] og [[ß]].

[[Bókstav]]irnir og framburður teirra:

{| class="wikitable"
!
!
! Úttala
|-
| A
| a
| {{IPA|/aː/}}
|-
| Ä
| ä
| {{IPA|/ɛː/}}
|-
| B
| b
| {{IPA|/beː/}}
|-
| C
| c
| {{IPA|/t͡seː/}}
|-
| D
| d
| {{IPA|/deː/}}
|-
| E
| e
| {{IPA|/eː/}}
|-
| F
| f
| {{IPA|/ɛf/}}
|-
| G
| g
| {{IPA|/ɡeː/}}
|-
| H
| h
| {{IPA|/haː/}}
|-
| I
| i
| {{IPA|/iː/}}
|-
| J
| j
| {{IPA|/jɔt/}};<br />í Eysturríki {{IPA|/jeː/}}
|-
| K
| k
| {{IPA|/kaː/}}
|-
| L
| l
| {{IPA|/ɛl/}}
|-
| M
| m
| {{IPA|/ɛm/}}
|-
| N
| n
| {{IPA|/ɛn/}}
|-
| O
| o
| {{IPA|/oː/}}
|-
| Ö
| ö
| {{IPA|/øː/}}
|-
| P
| p
| {{IPA|/peː/}}
|-
| Q
| q
| {{IPA|/kuː/}};<br />í Eysturríki {{IPA|/kveː/}}
|-
| R
| r
| {{IPA|/ɛʁ/}}
|-
| S
| s
| {{IPA|/ɛs/}}
|-
| ẞ
| ß
| {{IPA|/ɛsˈt͡sɛt/}}
|-
| T
| t
| {{IPA|/teː/}}
|-
| U
| u
| {{IPA|/uː/}}
|-
| Ü
| ü
| {{IPA|/yː/}}
|-
| V
| v
| {{IPA|/faʊ̯/}}
|-
| W
| w
| {{IPA|/veː/}}
|-
| X
| x
| {{IPA|/ɪks/}}
|-
| Y
| y
| {{IPA|/ˈʏpsilɔn/}};<br />í Eysturríki {{IPA|/ʏˈpsiːlɔn/}}
|-
| Z
| z
| {{IPA|/t͡sɛt/}}
|}

== Mállæra ==

Á týskum, sum á [[Føroyskt mál|føroyskum]], eru fýra [[Fall (mállæra)|føll]]. Fall merkir her formur hjá [[kenniorð]]um, [[lýsingarorð]]um, [[navnorð]]um og fornøvnum. Tey einstøku liðini í setninginum krevja sítt fall. Grundlið og umsagnarlið til grundlið standa í hvørfalli, hvønnfalsávirki stendur í hvønnfalli, og hvørjumfalsávirki stendur í hvørjumfalli. 

{| class="wikitable" align=right
|-
! Grundtøl !! [[Talorð]]
|-
| 0 || null
|-
| 1 || eins
|-
| 2 || zwei
|-
| 3 || drei
|-
| 4 || vier
|-
| 5 || fünf
|-
| 6 || sechs
|-
| 7 || sieben
|-
| 8 || acht
|-
| 9 || neun
|-
| 10 || zehn
|-
| 11 || elf
|-
| 12 || zwölf
|-
| 13 || dreizehn
|-
| 14 || vierzehn
|-
| 15 || fünfzehn
|-
| 16 || sechzehn
|-
| 17 || siebzehn
|-
| 18 || achtzehn
|-
| 19 || neunzehn
|-
| 20 || zwanzig
|-
| 21 || einundzwanzig
|-
| 22 || zweiundzwanzig
|-
| 30 || dreißig
|-
| 40 || vierzig
|-
| 50 || fünfzig
|-
| 60 || sechzig
|-
| 70 || siebzig
|-
| 80 || achtzig
|-
| 90 || neunzig
|-
| 100 || (ein) hundert
|-
| 1000 || (ein) tausend
|}

=== Kenniorð ===

Tað óbundna [[kenniorð]]ið er ein (kallkyn), eine (kvennkyn) og ein (hvørkikyn), og tað bundna kenniorðið er der (kallkyn), die (kvennkyn), das (hvørkikyn) og die (fleirtal).

==== Tað bundna kenniorðið ====

  Á týskum eins og á føroyskum hava vit fýra [[Fall (mállæra)|føll]]: hvørfall, hvønnfall, hvørjumfall og hvørsfall. Á føroyskum broytast [[navnorð]]ini eftir tí falli, tey standa í, bæði tá tey eru bundin og óbundin. Á týskum fær bundna navnorðið ikki knýtt ending aftur at sær, men bundna kenniorðið, der, die, das ella die verður sett frammanfyri navnorðið og fallbent. Í hvørfalli stendur grundliðið. Grundliðið er tað ella tann, sum er ella ger okkurt. T.d. ''Hann'' er glaður, tí ''hon'' bakar pannukøkur. Umsagnarlið til grundlið stendur eisini í hvørfalli. T.d.: Hann er ''ein góður lækni''. Í hvønnfalli stendur tann ella tað, sum nakað verður gjørt við. Vit kalla tað liðið fyri hvønnfalsávirki. T.d.: Hann málar ''bátin''.  

Her eru dømi um, hvussu navnorð bendast bundin á týskum:

{|class="wikitable"
|-
!
!kallkyn
!kvennkyn
!hvørkikyn
!fleirtal
|-
|hvørfall
|'''der''' Mann
|'''die''' Frau
|'''das''' Kind
|'''die''' Leute
|-
|hvønnfall
|'''den''' Mann
|'''die''' Frau
|'''das''' Kind
|'''die''' Leute
|-
|hvørjumfall
|'''dem''' Mann
|'''der''' Frau
|'''dem''' Kind
|'''den''' Leut'''en'''
|-
|hvørsfall
|'''des''' Mann'''es'''
|'''der''' Frau
|'''des''' Kind'''es'''
|'''der''' Leute
|-
|}

==== Tað óbundna kenniorðið   ====

Endingin á óbundna kenniorðinum í flestu føllum er júst sum endingin á bundna [[kenniorð]]inum. Tó hevur kallkyn í hvørkikyn og hvørfalli í hvør- og hvønnfalli onga ending. Legg til merkis har sum <sup>1</sup> stendur, er eingin ending. Annars eru endingarnar tær somu sum hjá tí bundna kenniorðinum. Tað óbundna kenniorðið ein bendist soleiðis:  

{|class="wikitable"
|-
!
!kallkyn
!kvennkyn
!hvørkikyn
|-
|hvørfall
|'''ein''' Mann
|'''eine''' Frau
|'''ein''' Kind
|-
|hvønnfall
|'''einen''' Mann
|'''eine''' Frau
|'''ein''' Kind
|-
|hvørjumfall
|'''einem''' Mann
|'''einer''' Frau
|'''einem''' Kind
|-
|hvørsfall
|'''eines''' Mann'''es'''
|'''einer''' Frau
|'''eines''' Kind'''es'''
|-
|}

=== Navnorð ===

[[Navnorð]] kunnu vera óbundin (''ein'' bilur) og bundin (bilur''in''). Tey kunnu vera eintal (bil''ur'', bil''urin'') og fleirtal (bil''ar'', bil''arnir''). Á týskum verður bundna kenniorðið sett frammanfyri navnorðið og bent í [[Fall (mállæra)|føllum]]. Eitt bundið navnorð á [[Føroyskt mál|føroyskum]] hevur ending: bátur''-in'', bátar''-nir''. Á týskum hevur navnorðið tað bundna eyðkennið frammanfyri: t.d. ''das'' Boot, ''die'' Boote. Hesi smáorðini nevna vit kenniorð. Navnorð verða altíð skrivað við stórum [[Bókstavur|bókstavi]].

  Týsk navnorð hava fimm fleirtalsformar:

* -e: t.d.: die Steine, die Probleme
* -er: die Kinder, die Häuser 
* -en: die Motoren, die Menschen
* -s: die Chefs, die Autos
* Nullending: die Lehrer, die Arbeiter 

=== Sagnorð ===
[[Mynd:NamibiaDeutscheSprache.jpg|thumb|right|Týskmælt skelti í Namibia.]]
Sum á føroyskum benda vit [[sagnorð]]ini í trimum persónum í eintali og í fleirtali og í fimm tíðum.  Vit býta sagnorðini sundur í bólkar:  

* Hjálparsagnorðni eru trý: haben (at hava), sein (at vera) og werden (at verða, at gerast).
* Tey veikt bendu eru tey allar flestu.
* Tey sterkt bendu eru umleið 150 í tali, men tey verða nógv brúkt. 
* Tey blandbendu eru átta: kennen (at kenna), nennen (at nevna), brennen (at brenna), rennen (at leypa), wenden (at venda), senden (at senda), denken (at tenka) og bringen (at taka við). T.d.: sie kennt - sie kannte - sie hat gekannt.
* Háttarsagnorðini eru seks: sollen (at skula), wollen (at vilja), dürfen (at sleppa), müssen (at noyðast), können (at kunna) og mögen (at dáma). Háttarsagnorðini eita soleiðis, tí tey siga nakað um háttin, mátan. Tey standa vanliga saman við vanligum sagnorðum og ávirka tey. T.d.: “eg má fara”, “tú kanst koma”, “hann vil sova”, “tey duga at svimja”. 

=== Fyrisetingarorð ===

Fyrisetingar eru smáorð, ið sum oftast standa frammanfyri [[navnorð]] ella fornøvn og stýra teimum, t.e. gera av, hvørjum [[Fall (mállæra)|falli]] tey skulu standa í. Nøkur dømi: í hagan, hjá ommu, undir borðinum, til borðs, til Noregs. Fyrisetingar, sum stýra hvønnfalli eru: durch (ígjøgnum), für (fyri), gegen (ímóti), ohne (uttan) og um (rundan um).

=== Lýsingarorð ===

Lýsingarorðini standa saman við navnorðum og lýsa tey. Tey kunnu standa bæði frammanfyri og aftanfyri navnorðini: t.d. ein ''grønur'' frakki. Frakkin er ''grønur''. Á týskum bendast lýsingarorðini ikki, tá ið tey standa aftanfyri, t.e. sum umsagnarlið til grundlið. T.d.: hann er stórur (er ist groß) ella hon er stór (sie ist groß). Men tá ið tey standa frammanfyri navnorðini, bendast týsk lýsingarorð líka nógv sum [[Føroyskt mál|føroysk]]: Vit benda lýsingarorðini sterkt og veikt.

=== Fornøvn ===

Fornøvn eru orð, sum vit seta ístaðin fyri [[navnorð]] og nøvn. T.d.: Hvar er Hans? ''Hann'' er í býnum. Hann er eitt persónsfornavn. Sum á [[Føroyskt mál|føroyskum]] bendast fornøvnini í øllum [[Fall (mállæra)|føllum]] í eintali og fleirtali.

{| class="wikitable"
|+ Eintal
|-
!
! 1. pers.
! 2. pers.
! colspan="3" | 3. pers.
|-
| Hvørfall
| '''ich'''<br/>eg
| '''du'''<br/>tú
| '''er'''<br/>hann
| '''sie'''<br/>hon
| '''es'''<br/>tað
|-
| Hvønnfall
| '''mich'''<br/>meg
| '''dich'''<br/>teg
| '''ihn'''<br/>hann
| '''sie'''<br/>hana
| '''es'''<br/>tað
|-
| Hvørjumfall
| '''mir'''<br/>mær
| '''dir'''<br/>tær
| '''ihm'''<br/>honum
| '''ihr'''<br/>henni
| '''ihm'''<br/>tí
|-
| Hvørsfall
| '''meiner'''<br/>mín
| '''deiner'''<br/>tín
| '''seiner'''<br/>hansara
| '''ihrer'''<br/>hennara
| '''seiner'''<br/>tess
|} 

{| class="wikitable"
|+ Fleirtal
|-
!
! 1. pers.
! 2. pers.
! colspan="3" | 3. pers.
|-
| Hvørfall
| '''wir'''<br/>vit
| '''ihr'''<br/>tit
| '''sie'''<br/>teir
| '''sie'''<br/>tær
| '''sie'''<br/>tey
|-
| Hvønnfall
| '''uns'''<br/>okkum
| '''euch'''<br/>tykkum
| '''sie'''<br/>teir
| '''sie'''<br/>tær
| '''sie'''<br/>tey
|-
| Hvørjumfall
| '''uns'''<br/>okkum
| '''euch'''<br/>tykkum
| '''ihnen'''<br/>teimum
| '''ihnen'''<br/>teimum
| '''ihnen'''<br/>teimum
|-
| Hvørsfall
| '''unser'''<br/>okkara
| '''euer'''<br/>tykkara
| '''ihrer'''<br/>teirra
| '''ihrer'''<br/>teirra
| '''ihrer'''<br/>teirra
|} 

Tygum (Sie) er fleirtal sum á føroyskum og bendist soleiðis:

{| class="wikitable"
|-
| Hvørf. || Sie || tygum
|-
| Hvønnf. || Sie || tygum 
|-
| Hvørjumf. || Ihnen || tygum 
|-
| Hvørsf. || Ihrer || tygara
|}

Hvørfallsformurin hjá persónfornøvnunum verður ikki so nógv brúktur. Men vit siga tó á føroyskum: til ''mín'', til ''tykkara'', til ''teirra''. Á týskum eitur tað til dømis “Er kam ''statt deiner''" (hann kom ístaðin fyri teg) og “Er ''nahm sich ihrer an''” (hann tók sær av henni). 

=== Sambindingarorð ===

== Bókmentir ==

{| class="wikitable" style="text-align:right; margin-right:50px;"
|-
! align=center |[[Johann Wolfgang von Goethe]]<br/><small>(1749–1832)</small>
! align=center |[[Friedrich Schiller]]<br/><small>(1759–1805)</small>
! align=center |[[Brøðurnir Grimm]]<br/><small>(1785–1863)</small>
! align=center |[[Thomas Mann]]<br/><small>(1875–1955)</small>
! align=center |[[Hermann Hesse]]<br/><small>(1877–1962)</small>
|-
| align=left | [[File:Johann Heinrich Wilhelm Tischbein - Goethe in the Roman Campagna - Google Art Project.jpg|frameless|upright|center]] || align=left | [[File:Gerhard von Kügelgen 001.jpg|frameless|upright=0.5|center]]|| align=left | [[File:Grimm1.jpg|frameless|upright=0.5|center]]|| align=left | [[File:Thomas Mann 1929.jpg|frameless|upright=0.5|center]] || align=left | [[File:Hermann Hesse 1927 Photo Gret Widmann.jpg|frameless|upright=0.5|center]]
|}

== Bøkur ==
* André Niclasen: ''Týsk mállæra á grundstigi''. Tórshavn, Mentunargrunnur Studentafelagsins, 1992. 67 síður.
* André Niclasen: ''Deutsch schreiben''. Tórshavn: Føroya Skúlabókagrunnur, 2001. (74 síður) - ISBN 99918-0-287-8
* Richard Kölbl: ''Färöisch Wort für Wort''. Bielefeld: Reise Know-How Verlag, 2004. (160 síður, við orðalista føroyskt-týskt-føroyskt) - ISBN 3-89416-350-X
=== Orðabøkur ===

==== týskt-týskt ====
* [[Duden]]: ''Deutsches Universalwörterbuch - plus CD''. Mannheim: Bibliographisches Institut, 2003. ISBN 3-411-71422-0 (1900 síður, 250.000 greinir, upplýsning um orðanýtslu, yrkisøki, stílvirði, bending,... við fløgu). [http://www.duden.de/produkte/produkte.php?nid=&isbn=3-411-71422-0 (les meira...)]
* Duden: ''Deutsch als Fremdsprache: Standardwörterbuch''. Mannheim: Bibliographisches Institut, 2002. ISBN 3-411-71731-9 [http://www.duden.de/produkte/produktsuche_detail.php?isbn=3-411-71731-9 (les meira...)]

== Fleiri upplýsingar ==
* [[George O. Curme]], ''A Grammar of the German Language'', New York 1922.
* [[Fausto Cercignani]], ''The Consonants of German: Synchrony and Diachrony'', Milan 1979, ISBN 88-205-0185-6.
* W. B. Lockwood, ''German Today: The Advanced Learner's Guide'', Oxford 1987, ISBN 0-19-815850-5.
* Anthony Fox, ''The Structure of German'', Oxford 2005, ISBN 0-19-927399-5.
* Wolfgang Krischke, ''Was heißt hier Deutsch? – Kleine Geschichte der deutschen Sprache'', München 2009, ISBN 978-3-406-59243-0.
* [[Peter von Polenz]], ''Geschichte der deutschen Sprache'', Berlin 2009, ISBN 978-3-11-017507-3.
* Ruth H. Sanders. ''German: Biography of a Language'', Oxford 2010.

== Ávísingar úteftir ==
* [http://dwds.de dwds.de] - Der deutsche Wortschatz von 1600 bis heute. (Orðabók týskt)
* [http://wortschatz.informatik.uni-leipzig.de wortschatz.informatik.uni-leipzig.de] - Wortschatz-Portal Uni Leipzig (Orðabók týskt)
* [http://duden.de duden.de] - Duden online - Onlinewörterbuch. (Orðabók týskt)
* [http://de.bab.la bab.la] - Language Portal (Orðabók týskt-enskt-týskt)
* [http://www.101languages.net/german/ German 101] German for beginners and travelers (English)
* [http://www.vokabeln.de/v2_Faeroeisch_Alltag.htm Vokabeldatei Färöisch - Deutsch] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050309062022/http://www.vokabeln.de/v2_Faeroeisch_Alltag.htm |date=2005-03-09 }} (uml. 4000 orð)
* [http://www.faeroeer.de/sprachf2005.pdf Färöisch für Touristen] (PDF-fila, 68 síður)
* [http://dict.leo.org Dict.Leo.org] (Orðabók týskt-enskt-týskt)
* [http://www.free-dictionary-translation.com free-dictionary-translation.com]

== Sí eisini ==
* [[Fyrimynd:Brúkari de|Brúkarakassin]]

{{InterWiki|code=de}}
{{ES_mál}}
{{Commonscat|German language}}

[[Bólkur:Týskt mál|*]]
[[Bólkur:Mál í Evropa]]