Sí keldu fyri Svalbarð

{| border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" align="right"
|-----
! colspan="2" align=center bgcolor="" | [[Mynd:LocationSvalbard.png|270px]]
|-----
| Navn: || [[Mynd:Coat of arms of the Governor of Svalbard (historical).svg|24px]] Svalbarð
|-----
| Land: || [[Mynd:Flag_of_Norway.svg|24px]] [[Noreg]]
|-----
| Umsitingarmiðdepil: || [[Longyearbýur]]
|-----
| Sýslumaður: || Kjerstin Askholt
|-----
| [[Vídd]]: || 62 700 km²<br />([[Bjarnoyggin|Bjarnoy]] og aðrar<br />[[Oyggj|smáoyggjar]] íroknaðar). 
|-----
| Fólkatal ([[2012]]): || 2 642
|-----
| Heimasíða: || [http://www.sysselmannen.svalbard.no/ Sysselmannen] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070702081846/http://www.sysselmannen.svalbard.no/ |date=2007-07-02 }}
|}

'''Svalbarð''' (á [[Norskt mál|norskum]] ''Svalbard'') er [[Noreg|norskur]] oyggjaflokkur norðuri í [[Norðuríshavið|Íshavinum]]. Svalbarð hevur umleið 2650 íbúgvar. Størstu búplássini eru [[Longyearbýur]]in, [[Barentsburg]] og [[Ný Ålesund]]. Fyrr var stór loðdýraveiða í [[oyggj]]unum, men einasta vinna nú er námsvinna. [[Russland|Russar]] hava nøkur kolanám í [[Spitsbergen]]. Kanningarstøðir eru í oyggjunum. Sýslumaður stjórnar oyggjalandinum. Serstakar reglur eru í gildi, til dømis skal einki hervald vera. Lítil skattur fær arbeiðsfólk at fara til Svalbarðs.

Landið liggur so langt norð, at tað um veturin er myrkt alt samdøgnið og ljóst um summarið. Á Svalbarð er polarnátt frá uml. 11. november til 30. januar. Hesa tíðina er vanligt, at himmalin verður upplýstur av [[Pólalýsi|norðlýsi]]. 60 prosent av Svalbarði eru undir jøklum. Skógur veksur ikki í [[arktis]]kum veðurlagi. Bara [[dýr]], sum hava lagað seg eftir viðurskifunum, eru har: [[hvítabjørn]], [[roysningur]], [[tjúrur]], [[kópur]], [[rípa]], [[fjallarevur]] og [[Reindýr|svalbarðsrein]]. Ansað verður væl eftir viðkvomu náttúruni. Ferðafólkini verða alt fleiri, og tey eru havd undir strongum eftirliti. 

Svalbarð er stórt land, dupult so stórt sum [[Belgia]]. Svalbarð er eisini størri enn m.a. [[Danmark]] og [[Sveis]]. Landaøki er 62 700 ferkilometrar. Tær størstu oyggjarnar eru Spitsbergen, Nordaustlandet, Edgeøya og Barentsøya.

== Politikkur ==
[[Mynd:Longyearbyen_main_street.JPG|thumb|right|Høvuðsgøtan í [[Longyearbyen]].]]
[[Mynd:Uria_lomvia_2.jpg|thumb|right|240px|[[Bjarnoyggin]] er friðað, m.a. orsakað av tí einastandandi djóralívinum á oynni.]]
Í [[1925]] var Svalbarð við semju millum stórveldini og onnur avvarandi lond lagt undir [[Noreg|norskt]] yvirvald og fyrisæti, tó so at fólk úr hinum semjulondunum kunna fáa virkisrætt. Oyggjarnar mugu ikki búgvast út hernaðarliga.

Fleiri lond hava troytt náttúruríkidømi í og undir Svalbarði, men í [[1920]] fekk [[Noreg]] yvirvaldsrættin, tá ið [[Svalbarðssáttmálin]] var gjørdur. Í Svalbarðstraktatini verður staðfest, at [[Norra]] hevur fullan og órørligan hægstarætt yvir Svalbarði, at Svalbarð er ein partur av kongríkinum Norra, og at tað er Norra, sum tryggjar, at lógirnar, sum fevna um oyggjabólkin verða hildnar. Eisini verður staðfest, at borgarar og feløg úr øllum londunum, sum hava skrivað undir traktatina hava javnbjóðis rættindi til fiskiveiðu og alt slag av sjóvinnu-, ídnaðar-, náms- og handilsvirksemi á oyggjunum. Hetta hava m.a. russar gjørt brúk av í [[Barentsburg]] og hava útvegað [[Russland]]i fótafesti á Svalbarði. Øll árini síðani traktatin varð undirskrivað hevur Norra rikið námsvinnu á Svalbarði, og hetta hevur verið grundarlagið undir búsetingini í [[Spitsbergen]].

Svalbarð er lýst sum uttanveltað øki. Tað gjørdi norska stjórnin í 1950, og hóast Noreg hevur yvirvaldsrættin, so kunnu fólk úr londunum, sum hava skrivað undir avtaluna, búseta seg og virka á Svalbard. Svalbardsavtalan, sum 40 tjóðir hava undirskrivað, tryggjar eitt lágt skattaprosent á oynni við líkarætti millum tjóðirnar. Eitt av høvuðspunktunum í avtaluni er, at Noreg ikki kann ríka seg við skattum og avgjøldum á Svalbard. Svalbard hevur ein vinnuskatt, sum er 16%, einki mvg og eingi arbeiðsgevaragjøld. Í Noregi er vinnuskatturin til samanburðar 28%, har eru arbeiðsgevaragjøld og 25% meirvirðisgjald.

Í Svalbarð er tað ólógligt at læsa úthurðina, tí ein og hvør skal hava møguleikan fyri at sleppa inn í eini hús, um ein [[Hvítabjørn|ísbjørn]] gerst ov ágangandi. Síðan 1971 hava seks persónar latið lív av bjarnaálopum í Svalbarð. Umleið 5,000 ísbjarnir eru í økinum við Svalbarð.

Tað er ikki loyvt at doyggja í [[Longyearbýur|Longyearbýnum]]. Sjúk og gomul verða send burtur, tí skuldi tað hent, at fólk doyggja, vil eingin jarða tey á oynni. Fólk, sum doyggja á Svalbard, verða send aftur til heimlandið. Nakrir pensjónistar búgva á Svalbard, men oyggin hevur ikki ráð til at røkta hvørki gomul ella sjúk. Sama er við mammum, sum eru við barn. Sjúkrahúsið er ikki útgjørt til at taka ímóti børnum heldur. Reglurnar eru tí, at kvinnur, sum eru við barn, skulu inn á meginlandið tríggjar vikur fyri føðing. 

Í Svalbarði er tað rættiliga vanligt at eiga [[skotvápn]], og samanborið við fólkatalið eru tað fá lond, sum hava so nógv vápn.

==Søga==
Meðan hann leitaði eftir farleiðini til Asiu, fann [[Willem Barents]] [[Bjarnoyggin|Bjarnoynna]] og [[Spitsbergen]], sum hann gav hesi nøvnini. Seinni varð [[Barentshavið]] uppkallað eftir Willem Barents.

===Svalbardsáttmálin===
[[Mynd:Svalbard_signatories.png|thumb|right|250px|46 lond hava undirskrivað Svalbardsáttmálan, teirra millum øll [[Norðurlond]]ini og 22 [[ES]]-lond.]]
Noreg hevur yvirhaldsrættin yvir Svalbard. Hetta er staðfest í §1 í [[Svalbardsáttmálin|Svalbardsáttmálanum]] frá 1920, sum Danmark (herundir Grønland og Føroyar) hevur undirskrivað og staðfest. Sáttmálin fekk gildi í 1925. Nú eru 46 lond, sum hava staðfest sáttmálan, seinast Slovakia í 2017. Sáttmálin fevnir um oyggjabólkin Svalbard og 4 fjórðingar sjóumveldið kring oyggjarnar.  Sáttmálin sigur eisini, at fólk og fyritøkur úr øllum londunum, sum hava undirskrivað sáttmálan, hava sama rætt til atgongd og uppihald og til at fiska og reka aðra vinnu undir somu treytum á Svalbard.

Í 1977 hevur Noreg upprættað eitt fiskivarðveitingarøki uppá 200 fjórðingar við Svalbard. Føroyar hava síðan 1977 havt sínámillum fiskiveiðuavtalu við Noreg, og tá varð eisini ásett hámarksveiða av [[Toskur|toski]] og øðrum (m.a. kongafiskur) í fiskivarðveitingarøkinum við Svalbard fyri føroysk skip. 

=== Sólarmyrking 2015 ===
[[Mynd:Total_solar_eclipse_of_March_20,_2015_by_Damien_Deltenre_(licensed_for_free_use)._(32844461616).jpg|thumb|right|[[Sólarmyrkingin 20. mars 2015]]]]
Tað er bara í Svalbarði og í [[Føroyum]] at [[Sólarmyrkingin 20. mars 2015|sólarmyrkingin]] fríggjadagin [[20. mars]] [[2015]] kundi upplivast á landi.<ref>http://www.nord24.no/Svalbard____Ikke_kom_hit_20__mars___det_er_kaldt_og_vi_har_problemer_med_isbj_rner-5-32-20754.html</ref> Christin Kristoffersen, borgarstjóri í [[Longyearbýur|Longyearbýnum]], upplýsti fyri Ritzau, at tey væntaðu umleið 1500 ferðafólk til Svalbarðs í sambandi við sólarmyrkingina. Frammanundan búðu 2500 fólk á oynni og so var ikki pláss fyri fleiri, um trygdin framvegis skal haldast í hásæti. "Trygdin kemur fyrst, sjálvt tá tað er [[sólarmyrking]]. Tað er sólarmyrking, ja, men her er kalt, hotellini eru full og her eru [[hvítabjarnir]]. So halt teg burtur". Soleiðis ljóðaðu boðini frá myndugleikunum á Svalbarði til tey [[Ferðavinna|ferðafólk]], sum høvdu fingið hug at koma til Svalbarðs fyri at uppliva sólarmyrkingina. Tí hotellini eru øll fylt, og tað er bítandi kalt í [[mars]] mánaði, og [[hvítabjarnir]]nar sníkja seg runt. Í 2011 drap ein hvítabjørn ein bretskan tannáring á Svalbarði, og tað er seinastu ferð, at fólk eru dripin av hesum stóru djórunum har. Men í miðal verða tríggjar hvítabjarnir skotnar um árið av fólkum, sum skjóta í sjálvverju.<ref>{{Cite web |url=http://www.avisa-hordaland.no/nyhende/npk/svalbard-----ikkje-kom-hit-for-aa-sjaa-solformoerkinga |title=Archive copy |accessdate=2015-03-14 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304190610/http://www.avisa-hordaland.no/nyhende/npk/svalbard-----ikkje-kom-hit-for-aa-sjaa-solformoerkinga |dead-url=yes |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304190610/http://www.avisa-hordaland.no/nyhende/npk/svalbard-----ikkje-kom-hit-for-aa-sjaa-solformoerkinga }}</ref><ref>http://nyhederne.tv2.dk/samfund/2015-03-13-afviser-sol-turister-hold-jer-vaek-her-er-udsolgt-bidende-koldt-og-isbjoerne</ref>

=== Skalvalop í 2015 ===
Hin 19. desember 2015 hendi eitt skalvalop á Svalbarði, ið kravdi í minsta lagi eitt mannalív, ein maður í 40-unum doyði. Skalvurin tók fleiri hús við sær og flutti tey. Fólk á oynni savnaðust við spaka í hond fyri at leita eftir saknaðum fólkum. Húsini har ið skalvalopið fór fram vóru evakueraði. Í minsta lagi 9 fólk vórðu innløgd á sjúkrahús.<ref>[http://www.nrk.no/nyheter/1.12712496 nrk.no - En omkommet etter stort skred på Svalbard]</ref>

==Landafrøði==
[[Mynd:Svalbard_ESA24544704.jpeg|thumb|right|220px|Fylgisveinamynd. Svalbarð er 62,045 km<sup>2</sup> ella uml. sum [[Sveis]] og [[Slovenia]] tilsamans.]]
Tær størstu oyggjarnar eita [[Spitsbergen]], Nordaustlandet og 	Edgeøya. Oyggjarnar hoyra undir Noreg. Í oyggjunum búgva áleið 2,500 fólk. Tey flestu tosa [[Norskt mál|norskt]]. Allan vegin runt Svalbarð og millum oyggjarnar er sjógvur. Innlandsísurin hylur uml. 36 502 km<sup>2</sup> av landsins vídd. Ísurin, ið hylur meginpartin av landinum, er sumstaðni 500 metrar tjúkkur. Landslagið í Svalbarði er strond og innlandsísur. Framvið landi er skergarður við nógvum stórum og smáum oyggjum og hólmum. Á meginlandinum eru nógvir langir firðir. Svalbarð er fjallaland, og flestastaðni eru fjøllini høg. Hægsta fjall er Newtontoppen á Spitsbergen, tað er 1,713 m. 

Innlandsísurin ger, at miðalhitin er um frostmarkið allastaðni í Svalbarði. Veðrið í Svalbarði er sera óstøðugt. Hann skiftir ofta ætt, tí tey høgu fjøllini, teir djúpu firðirnir og sjógvurin uttanum oynna verma og køla luftrákið. Í november-mars er myrkt alt samdøgrið. 

Svalbarð hevur [[pólveðurlag]]. Hitin er so lágur, at bara ovasta jørðildið táðnar um summarið. Longri niðri í jørðini er altíð frost (permafrost). Veðurlagið er lýggjari, ísurin bráðnar alt meira, og nýggj stór land- og sjóøki gerast atkomulig. Hesar eru bara nakrar av fylgjunum, sum [[globala upphitingin]] hevur við sær. Tað er eingin ivi um, at tað eru [[Veðurlagsbroytingar|veðurlagsbroytingarnar]], sum gera seg galdandi her. 25. juli 2020 var tann heitasti dagurin, ið nakrantíð er máldur í Spitsbergen.<ref>https://www.nrk.no/tromsogfinnmark/slo-41-ar-gammel-varmerekord-pa-spitsbergen-1.15100814</ref>

==Djóra og plantulív==
Í Svalbarði eru nógv [[súgdjór]], bæði á landi og í sjónum. Av súgdjórum á landi kunnu nevnast [[pólrevur]], [[Reindýr|svalbarðsrein]] og [[hvítabjørn]]. Hvítabjørnin er størsta landdýrið í Svalbarði, og føði hennara er mest [[kópur]]. Nú er helst ikki fleiri enn 300 hvítabjarnir eftir í Svalbarði.   [[Roysningur]] og hvítabjørn eru størstu dýrini, tú sært í Svalbarði. [[Havørn]] er størsti [[Ránsdjór|ránsfuglur]] í Svalbarði. Í Svalbarði eru uml. 190 ymisk plantusløg. Tey flestu eru lágvaksin, fyri betur at standa seg í pólveðurlagnum.

==Samferðsla==
Í Svalbarði eru hvørki vegir ella jarnbreytir millum bygdir. Øll samferðsla er eftir sjónum ella loftvegis. Teir brúka eisini [[tyrlur]], har eingir flogvøllir eru. Um veturin brúka teir dúgliga kavskutara ella hundasletu. Um flogvøllin Svalbard Lufthavn er samband hvønn dag við umheimin. 

==Útbúgvingar==
Í Svalbarð er eitt [[fróðskaparsetur]], ið bjóðar lærugreinir, sum snúgva seg um náttúru. 

== Keldur ==
<references/>

== Sí eisini ==

* [[Noreg]]

{{Kongsríki Noreg}}
{{Commonscat|Svalbard}}

[[Bólkur:Oyggjar í Noregi]]
[[Bólkur:Noreg]]
[[Bólkur:Oyggjar]]