Sí keldu fyri Pluto

{{Planet_Infoboks/Pluto}}
'''Pluto''' (symbol: [[File:Pluto symbol (large orb, fixed width).svg|16px|⯓]]<ref>{{cite web |url= https://www.jpl.nasa.gov/infographics/what-is-a-dwarf-planet |author= JPL/NASA |date= 2015-04-22  |website= Jet Propulsion Laboratory |title= What is a Dwarf Planet? |access-date= 2022-01-19}}</ref> ella [[File:Pluto monogram (fixed width).svg|16px|♇]]<ref>{{cite book |editor=John Lewis |date=2004 |title=Physics and chemistry of the solar system |edition= 2 |page=64 |publisher=Elsevier}}</ref>) er fjar dvørgagongustjørna uttanfyri gongustjørnuna [[Neptun]]. Klótan Pluto er flokkað í bólkin gongustjørnudvørgar, og melur klótan kring [[sólin]]a í eini ringrás uttanfyri henni hjá [[Neptun]]. Henda umflokking av Pluto fór fram eftir [[24. august]] [[2006]], tá ið  2500 vísindafólk, sum vóru komin saman á ráðstevmiu í [[Sveis]] samdust um at Pluto ikki longur skuldi verða roknað millum [[gongustjørnur]]. Um Pluto gongur ein máni, [[Charon]] nevndur, Charon varð funnin í 1978. Hann er um 1&#8239;120&nbsp;km í tvørmál, og hann er bara 20&#8239;000&nbsp;km frá Pluto. Pluto og Charon eru helst ísknøttir av frystum vatni, metani og ammoniakki. Pluto eitur eftir [[Grikkaland|grikska]] gudinum ''Pluton'', sum var gudur fyri ríkidømi umframt myrkri og deyða. Charon var ferjumaðurin, sum flutti tey deyðu um ánna Styx til deyðans ríki. Nøvnini tykjast hóska væl til hesar køldu og fjaru knøttir ytst í [[sólskipanin]]i. 

Niggjunda og ytsta gongustjørnan er Pluto, sum tó í løtini bara er næstytst frá [[sólin]]i. Rásin er so háttað, at Pluto árini 1979 til mars 1999 er nærri enn [[Neptun]]. Áðrenn Pluto varð funnin, bendu frávik í rørslunum hjá ytru gongustjørnunum á, at ein himmalknøttur mátti ganga um sólina uttan fyri Neptun. Pluto er so kám, at hon sæst bara í stórum kikara, og leitað hevði verið eftir henni í mong ár, tá ið [[Clyde Thombaugh]] umsíðir fekk eyga á hana í 1930. Umferðartíðin um sólina er stívliga 248 ár, og í miðal er hon stívliga 39 ferðir frá sólini sum [[jørðin]]. So langt burturi munar sólarljósið lítið, og hitin á ytjuni fer valla upp um -230 °C. 

Tvørmálið er eftir nýggjastu metingunum bara einar 2&#8239;300&nbsp;km, og evnisnøgdin um 1,9&nbsp;kg/dm<sup>3</sup>. Í juni 1988 varð staðfest, at um Pluto er tunt lofthav av metani. Hetta kann tykjast ikki sørt løgið, tá atdráttarmegin har er so lítil. Pluto er sum heild ikki sørt gátufør, og gitingarnar um hana hava verið mangar. Kanska er hon ikki verulig gongustjørna, men heldur ein máni hjá Neptun ella ein smástjørna, sum er farin av kós? Ella kanska er hon bara hin fyrsti av mongum halastjørnulíkum ískroppum uttast í sólskipanini? Tað, at máni melur um Pluto, og at har er lofthav, man tó benda á, at hon er fullgild dvørgagongustjørna. 

== Umflokkingin av Pluto ==

Tá ið Pluto varð flutt niður í flokking millum klóturnar í umfari um sólina, vóru ávís atlit tikin.

Fyrst og fremst var ætlað um støddina, tí klótan er rættiliga nógv minni enn hinar 8 gongustjørnurnar; haraftrat eru eisini aðrir gongustjørudvørgar funnir í sólskipanini, bæði áðrenn Pluto varð funnin í 1930 (t.d. [[Ceres]]), og ikki minst hesi seinastu árini, tá ið betraðu stjørnukikararnir hava latið okkum sæð smálutir, sum fyrr vóru fjaldir fyri eygum okkara (t.d. [[Sedna]]).

Vísindafólk høvdu valið: Skal Pluto, ið ikki er nevnivert størri enn hinir gongustjørnudvørgarnir, framvegis hava serstøðun sum verulig gongustjørna, bert tí klótan fekk hetta heitið afturi í 1930'unum? Ella skulu allir hinir gongustjørnudvørgarnir flytast upp mill gongustjørnurnar, so vit fáa eitt møgulig óendaligt tal av klótum av hesum slag? Men hinvegin, so var [[Merkur]] heldur ikki so øðiliga nógv størri enn Pluto ... og hvussu við mánunum [[Titan]] og [[Callisto]]? Skuldu teir nú eisini flokkast umaftur?

=== Skilmarkan av gongustjørnum ===

Tørvur var tí á eini avgjørdari skilmarkan, ið greitt útgreinaði, nær talan er um eina gongustjørnu, og nær talan er um ein gongustjørnudvørg.
Á ráðstevnuni í Sveis varð komið til hesa niðurstøðu í trimum punktum.

Skal klóta í [[ringrás]] um sólina kunna kallast ein gongustjørna krevst, at talan er um [[himmallikam]] í beinleiðis umfari um sólina&nbsp;(1), sum er nóg stórt, at [[atdráttarmegi]]n hevur gjørt tað runt&nbsp;(2), tó uttan at hava ruddað burt onnur likam í grannalagnum&nbsp;(3), og tá ið Pluto hoyrir til [[Kuiper-beltið]], sum verður hildið at hava líka nógvar klótur, klettar og ís sum [[Asteroidu-beltið]], kann valla sigast, at gongustjørudvøgurin uppfyllir seinastu treytina. 

[[Tvørmát]]ið á Pluto er bara fimtingur av tvørmáti [[Jørðin|Jarðar]]. Pluto er kaldasta klótan í sólarskipaini við einum miðalhita upp á  -260&nbsp;°C.
Pluto hevur ein mána, Karon, sum varð sæddur í [[1978]]. 

{{Sólskipanin}}
{{Commonscat}}

[[Bólkur:Stjørnufrøði]]