Sí keldu fyri Hjáland

[[Mynd:Dependent_territories_2008.png|thumb|right|350px|Dømi um ósjálvstøðug lond.]]
'''Hjáland''' er land  sum er líti, ið annað land ræður yvir. Ófrælst land. Um 10 mió. fólk í heiminum eru til dømis undir [[Stóra Bretland|bretskum]], [[Danmark|donskum]], [[Noreg|norskum]], [[Frakland|fronskum]], [[Portugal|portugisiskum]], [[USA|amerikonskum]], [[Nýsæland|nýsælandskum]] ella [[Avstralia|avstralskum]] yvirræði. Henda skipan er leivd frá hjálandatíðini, og ósjálvstøðugu londini eru enn undir hjálandaharrum sínum. Í nøkrum londum verða hesi viðurskifti broytt, til dømis varð [[Hongkong]] latið [[Kina]] aftur í [[1997]]. Nøkur lond og landøki verða verandi undir útlendskum yvirvaldi av hernaðarligum ella fíggjarligum orsøkum; onnur verða verandi, tí at yvirvaldið og meirilutin av fólkinum í ósjálvstøðuga landinum halda tað verða ov fáment, veikt ella ov fjarskotið til at standa á egnum beinum.

Hjálandatíðin frá [[1870]] til [[Seinni heimsbardagi|2. heimsbardaga]] verður ofta nevnd ''imperialisman'' (týðir harradømi ella veldi). T.d. verjuleysa [[Afrika]] varð lættur fongur hjá imperialismuni. Á fundi í [[Berlin]] í [[1884]] til [[1885]] býttu stórveldini í [[Evropa]] Afrika sínaámillum. Eftir [[Seinni heimsbardagi|Seinna heimsbardaga]] tóku hjálondini í Afrika og [[Asia]] sær sjálvræði, eitt fyri og annað eftir. Hjálondini í [[Amerika]] tóku sær eisini sjálvræði í [[18. øld|18.]] og [[19. øld]]. Størsta hjálandið, [[India]], tók sær sjálvræði í [[1947]].

Nøkur lond kring heimin hoyra til onnur lond og eru so statt ikki sjálvstøðug. Flestu teirra eru smáar [[oyggj]]ar. Men talan er eisini um stór lond, so sum [[Tibet]], [[Grønland]], [[Puerto Riko]], [[Vestursahara]] og [[Franska Gujana]]. Summi lond, ið ikki eru sjálvstøðug, hava eitt ávíst sjálvstýri. [[Føroyar]] og [[Grønland]], ið hoyra undir [[Danmark]], hava til dømis hvørt sær heimastýri og kunnu sjálv taka avgerðir innan fyri ávís mørk. Onnur lond hoyra heilt og fult til móðurlandið, og kunnu ongar avgerðir taka sjálv. Avgerðirnar verða tiknar í stýrandi landinum, og tað kann vera langt burtur, kanska hinumegin jørðina. Til dømis verður Franska Gujana stýrt úr [[París]] í [[Frakland]]i.

== Amerikanska hjálandaveldið ==
[[Mynd:School_Begins_1-25-1899.JPG|thumb|right|250px]]
[[Mynd:US_insular_areas.svg|thumb|right|250px|Amerikonsku hjálondini.]]
Undir lýsingartiltakinum "Amerika fyri amerikanarar" í [[1823]] hevði landið víst frá sær krøv frá [[Sovjetsamveldið|Sovjet]] um hjáland á amerikonsku [[Kyrrahav]]sstrondini, og í [[1867]] keyptu teir [[Alaska]] frá russum. [[Kuba]] gjørdi í 1895 uppreistur móti tí [[Spania|spanska]] hjálandaveldinum og skjótt kom USA Kuba til hjálpar. Ikki vardi so leingi, so høvdu amerikanskir herskip og hermenn sigrað á spaniólum, og Kuba varð lýst at vera eitt sjálvstøðugt ríki á pappírinum. Amerikanarar settu tó krav fram um, at teimum skuldi verða loyvt at luttaka í kubanskum politikki, bæði í verjupolitikki, uttanríkispolitikki og peningaviðurskiftum. Undir krígnum við Spania um Kuba hevði USA hersett fleiri sponsk hjálond, slík sum [[Filipsoyggjar]]nar, ið lógu heilt yviri í [[Asia|Suðurásia]], og [[Puerto Riko]] í [[Karibia]]. Hesi londini høvdu teir sum hjálond, eftir kríggið var endað. 

Nærum samstundis hersettu teir tær frælsu [[Hawaiioyggjar]]nar, [[Amerikanska Sámoa|Sámoaoyggjunum]], [[Wakeoy|Wake]] og [[Guam]] í Kyrrahavinum við teirri avleiðing, at amerikanski herflotin nú hevði valdið í øllum Kyrrahavinum og í stórum pørtum av [[Atlantshav]]inum. Í [[1903]] kom øll tann amerikanska imperialisman í hæddina. Og tað rímaði ikki serliga væl við frælsishugsjónirnar hjá teimum sjálvum, tá ið USA ognaði sær eitt landaøki inni í [[Panama]], har Panamaveitin varð grivin. Veitin varð opnað í [[1913]]. 

Tætt eystan fyri Puerto Riko átti [[Danmark]] 3 oyggjar, [[St. Thomas]], [[St. Croix]] og [[St. John]] (á [[Danskt mál|donskum]]: ''De dansk-vestindiske øer''). Tá so fólkið í [[Amerikonsku Jómfrúoyggjar|Jómfrúoyggjunum]] kravdi at verða leyst frá Danmark, vóru oyggjarnar í [[1917]] latnar til [[USA]] fyri 70 mill. krónur (DDK). [[Norðurmarianoyggjar]] hevur sjálvstýri, men er eisini undir amerikonskum yvirræði.

== Danska hjálandaveldið ==
[[Mynd:Denmark-Norway_and_possessions.png|thumb|right|350px|Donsku-norsku hjálondini í 1800; nú landspartir í</br>
* {{flagicon|Danmark}} [[Danmark]]</br>
* {{flagicon|Føroyar}} [[Føroyum]]</br>
* {{flagicon|Ísland}} [[Ísland]]i</br>
* {{flagicon|Noreg}} [[Noreg]]i</br>
* {{flagicon|Svøríki}} [[Svøríki]]</br>
* {{flagicon|Estland}} [[Estland]]i</br>
* {{flagicon|Týskland}} [[Týskland|Norðurtýsklandi]]</br>
* {{flagicon|Amerikonsku Jómfrúoyggjar}} [[Amerikonsku Jómfrúoyggjar|Jómfrúoyggjum]]</br>
* {{flagicon|Grønland}} [[Grønland]]i</br>
* {{flagicon|India}} Trankebar og Serampore, [[India]]</br>
* {{flagicon|Ghana}} [[Gana|Suðurgana]]
]]
[[Danmark]] vóru uppi í [[Evropa|evropeiska]] hjálandaævintýrinum og løgdu [[Føroyar]], [[Ísland]] og [[Grønland]] undir seg. 1672 til 1733 keyptu og hersettu danir tríggjar vesturindiskar oyggjar - St. John, St. Thomas og St. Croix (nú [[Amerikonsku Jómfrúoyggjar]]) í [[Karibia]], haðan teir fingu romm og sukur. Oyggjarnar vórðu seldar [[USA]] í 1917. Í [[17. øld]] fingu Danmark sær hjálond í Eysturindia, tí teir vildu m.a. hava kryddurtir, silki, [[te]] og [[bummull]]. Kendasta hjálandið var [[Trankebar]] á eysturstrond [[India]] (selt [[Stóra Bretland]]i í 1845). Í Donskum Guinea (nú [[Gana]]) á Gullstrondini í [[Afrika]] høvdu teir í [[17. øld|17.]] og [[18. øld]] skansa og handilsstøðir til trælahandil (selt í 1850). Trælahandilin á Gullstrondini og trælahaldið í Donskum Vesturindia eru daprastu brotini í donsku hjálandasøguni.

== Norska hjálandaveldið ==
[[Mynd:Norway_in_the_World_(+Antarctica_claims)_cropped.svg|thumb|right|220px|Noreg og hjálond tess.]]
[[Noreg]] hevur gingið á odda á rannsóknarferðum á pólleiðunum og hevur yvirhaldsrættin á [[Svalbarð]]i og [[Jan Mayen]] í [[Norðuríshavið|Norðuríshavi]], á [[Bouvetoy]] í [[Atlantshavið|Suðuratlantshavi]], [[Peteroy|Peter Ísoy]] í [[Indiska Havið|Suðurindiahavi]] og [[Maudland|Drotning Maudarlandi]] í [[Antarktis]]. Fleiri lond hava troytt náttúruríkidømi í og undir Svalbarði, men í 1920 fekk Noreg yvirhaldsrættin, tá ið [[Svalbarð#Søga|Svalbarðssáttmálin]] var gjørdur. Sýslumaður stjórnar oyggjalandinum.

Norskir niðursetumenn komu til [[Ísland]] um somu tíð, sum landnámið var í Føroyum. Eins og Føroyar var Ísland fyrst undir norskum (1262–1397) og seinni undir donskum valdi (1397–1944). Nakrar fáar ættir fingu stórt vald, og bardagarnir teirra millum viknaðu so nógv um valið hjá Altinginum, at norski kongurin Hákun 4. í 1262 kundi gera Ísland til norskt hjáland. 

Bæði [[Hetland]] og [[Orknoyar]] hava fyrr verið norsk hjálond. Danski kongurin veðsetti tær til [[Skotland]]s í 1469. Bæði [[Suðuroyar|Suðuroyggjar]] og [[Mann]] hava fyrr eisini verið norsk hjálond.

Noreg royndi at gera ein part av [[Grønland]]i ("[[Eirik Raudes Land]]") til sítt hjáland við millum annað at gera [[Helge Ingstad]] til sýslumann í 1931.

== Listi yvir hjálond ==

=== [[Avstralia]] ===

* [[Ashmore og Kartieroyggjar]]
* [[Australian Antarctic Territory]]
* [[Heard- og McDonald-oyggjar]]
* [[Jólaoyggjin]]
* [[Kokosoyggjar]]
* [[Koralhavsoyggjar]]
* [[Norfolkoy]]

=== [[Danmark]] ===

{| class="wikitable"
|-
! Land !! Hjálandatíð !! Nútíð
|-
| [[Føroyar]] || [[1814]] -  || Heimastýri
|-
| [[Gotland]] || [[1361]] - [[1645]] || Í [[Svøríki|Svenska ríkinum]]
|-
| [[Grønland]] || [[1814]] - [[1953]] || Heimastýri
|-
| [[Ísland]] || [[1814]] - [[1944]] || Sjálvtøðugt
|-
| [[Skáni]] ||  - [[1658]] || Í [[Svøríki|Svenska ríkinum]]
|}

==== Øki í ====

* [[Gana]]
* [[India]]
* [[Indonesia]]
* [[Nikobar oyggjunum]] [[1754]] - [[1869]]
* [[Sierra Leona]]
* [[Sri Lanka]]
* [[Vestindisku oyggjunum]]

Í [[Karibia]] ([[Amerikonsku Jómfrúoyggjar|Dansk Vestindien]]): 

* [[Sankt Thomas]] [[1671]] - [[1917]]
* [[Saint John]] [[1718]] - [[1917]] (Fyrr: "Sankt Jan")
* [[Sankt Croix]] [[1733]] - [[1917]]

Í [[India]] (frá [[1620]]): 

* [[Trankebar]] [[1620]] - [[1845]]
* [[Serampor]] [[1755]] - [[1845]]
* [[Pirapur]] uml. [[1755]] - [[1845]]
* [[Achne]] uml. [[1755]] - [[1845]]

=== [[Frakland]] ===

* [[Clippertonoy]]
* [[Franska Polynesia]]
* [[Mayotte]]
* [[Ný-Kaledonia]]
* [[St. Barthelemy]]
* [[Saint Martin]]
* [[Saint-Pierre og Miquelon]]
* [[Wallis og Futuna]]

=== [[Kili]] ===

* [[Páskaoy]]
* [[Juan Fernandes-oyggjar]]

=== [[Niðurlond]] ===

* [[Aruba]]
* [[Niðurlendsku Antillurnar|Niðurlendsku Antilloyggjar]]

=== [[Noreg]] ===

* [[Bouvetoy]]
* [[Peteroy]]
* [[Maudland]]

=== [[Nýsæland]] ===

* [[Cooksoyggjar]]
* [[Niue]]
* [[Ross Dependency]]
* [[Tokelau]]

=== [[USA|Sambandsríki Amerika]] ===

* [[Amerikanska Sámoa]]
* [[Bakeroy]]
* [[Guam]]
* [[Howlandoy]]
* [[Jarvisoy]]
* [[Johnstonoy]]
* [[Amerikonsku Jómfrúoyggjar|Jómfrúoyggjar]]
* [[Kingman Reef]]
* [[Midwayoyggjar]]
* [[Navassaoy]]
* [[Norðurmarianoyggjar]]
* [[Palmyraoy]]
* [[Puerto Riko]]
* [[Wakeoy]]

=== [[Stóra Bretland]] ===

* [[Anguilla]]
* [[Bermuda]]
* [[Bretska Antarktis]]
* [[Bretsku Indiahavsoyggjar]]
* [[Bretsku Jómfrúoyggjar]]
* [[Caymanoyggjar]]
* [[Falklandsoyggjar]]
* [[Gibraltar]]
* [[Montserrat]]
* [[Pitcairn]]oyggjar
* [[St. Helena]]
* [[Suðursandwichoyggjar og Suðurgeorgia]]
* [[Turks- og Caicosoyggjar]]
* [[Akrotiri]] og [[Dhekelia]]
* [[Guernsey]]
* [[Jersey]]
* [[Mann]]

== Sí eisini ==

* [[Tjóð]]

[[Bólkur:Hjálond| ]]
[[Bólkur:Politikkur]]
[[Bólkur:Landafrøði]]
[[Bólkur:Listar]]