Sí keldu fyri Butan

{{Infoboks Land
| uppruna_navn      = [[Mynd:Brug_rGyal-Khab.svg|150px]]<br />Kongsríkið Butan
| navn              = Butan
| mynd_flagg        = Flag_of_Bhutan.svg
| mynd_skjald       =Emblem_of_Bhutan.svg
| motto             = Onki
| mynd_positión     = Bhutan_(orthographic_projection).svg
| alment_mál        = [[Dzongkha mál|Dzongkha]]
| høvuðsstaður      = [[Thimphu]]
| fullveldi         = [[8. august]] [[1949]]<br />(frá [[India]])
| løgmaður_heitið   = Forsætisráðharri
|løgmaður= [[:bo:ཚེ་རིང་སྟོབས་རྒྱས།|Tshering Tobgay]] (ཚེ་རིང་སྟོབས་རྒྱས།) 
| forseti_heitið    = Kongur
| forseti           = [[:bo:འཇིགས་མེད་གེ་སར་རྣམ་རྒྱལ་དབང་ཕྱུག|Jigme Khesar Namgyel Wangchuck]]<br /> (འཇིགས་མེད་གེ་སར་རྣམ་རྒྱལ་དབང་ཕྱུག)
| vídd              = 47,000 
| vatn              = 0 %
| íbúgvar           = 727.145
| íbúgvar_ár        = 2022
| íbúgvar_km2       = 17,3
| gjaldoyra         = Ngultrum (BTN)
| tíðarzona         = [[UTC]] +6
| tjóðsangur        = ''Druk Tsendhen Koepay Gyelkhab''
| alnet_økisnavn    = [[.bt]]
| telefon_landakota = 975
| spenningur        =
| viðmerkingar      =
}}
'''Kongaríkið Bhutan''' ella '''Butan''' ([[Dzongkha mál|dzongkha]]: ''Brug rGyal-Khab'') er eitt sjálvstøðugt [[Kongsveldi|kongsríki]] í [[Himaleia]] millum [[Tibet]] í [[Kina|Vesturkina]] og [[India]]. Har búgva umleið 700.000 fólk, sum eru millum tey fátækastu í heiminum. Av hesum búgva eini 100 túsund í [[Thimphu]]. Thimphu er [[høvuðsstaður]] í Butan. Landið hevur valt at avbyrgja seg og hevur tí í øldir gingið sína egnu leið. Í norðri hevur Butan mark við [[Kina]], í eystri, suðri og í vestri við [[India]]. Kongsríkið Butan er gátuført og lítið kent land, tí at tað var stongt fyri umheimurin langt upp í [[1970-árini]]. Eisini er ringt at koma fram í óføra fjallalendinum. Butan er [[Buddisma|buddistiskt]] land, og kongurin, nevndur drekakongurin (nú [[Jigme Khesar Namgyel Wangchuck]]), er einaveldugur. [[Miðallívsævi]]n í landinum er 65.53 ár.

== Fólkið ==
[[Mynd:Cloud-hidden, whereabouts unknown (Paro, Bhutan).jpg|thumb|left|Dzong í Paro-dalinum.]]
[[Mynd:Tashigang Dzong 111120.jpg|thumb|left|Trashigang Dzong- eitt buddistiskt kleystur..]]
[[Mynd:Takin, Thimphu mini-zoo.jpg|thumb|left|[[Takin]] er tjóðardjór í Butan.]]
Um 70 % av fólkinum í Butan er [[drupukar]], ið eru ættaðir úr [[Tibet]]. Drupukarnir tala [[Dzongkha mál|dzongkha]], almenna [[mál]]ið í Butan, sum er skylt við [[Tibetanskt mál|tibetanskt]]. Í [[1990]] elvdu samanbrestir ímillum [[drupukar]] og [[lotsampafólk]]ið, ið er ættað úr [[Nepal]], til harðligar mótmælisgongur ímóti kongsveldinum. Hetta hevði við sær, at Butan varð stongt fyri útlendingum. 

Meginparturin av fólkinum í Butan býr á bygd og livir av landbúnaði. Flestu fólk á bygd eru bøndur, men nøkur eru eisini handverkarar, til dømis vevarar ella leirkerasmiðir. Húsini eru smá, og har eru bara eitt ella tvey rúm. Flestu bøndur í hálendinum í Butan liva av neytahaldi. Harðføra, síðullaða jakneytið er óført reiðdýr og tolir ógvuliga væl kulda. Jakullin verður spunnin og vovin til klæði og tjalddúkar, og halin verður nýttur sum veiftra ella kustur. Butanar eta jakkjøt, kirna smør og kæsa ost av mjólkini og turka mykjuna til brenni. 

Í Butan verður viðgongd máld í mun til økologiska, etiska og andaliga menning. Moralur og upplýsingarstøði telja meira enn materiell vælferð. Buddhistisk virði eru varðveitt. Kongurin [[Jigme Khesar Namgyel Wangchuck|Wangchuk]] sigur, at "brutto tjóðareydna hevur størri týdning enn bruttotjóðarframleiðsla". 

53 % av fólkinum eru ikki lesifør.<ref>{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ |title=CIA World Factbook |accessdate=2008-09-16 |archive-date=2013-05-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130510200259/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ |dead-url=yes }}</ref>

== Búskapur ==
[[Mynd:ThimphuView.jpg|thumb|right|250px|[[Høvuðsstaður]]in í Butan, [[Thimphu]].]]
[[Mynd:Bhutan-demography.png|thumb|right|250px|Fólkatalsfrøði.]]
[[Mynd:Bhutan-divisions-numbered.png|thumb|right|250px|Landslutir í Butan.]]
[[Mynd:Bhutan CIA WFB 2010 map.png|thumb|right|250px|Kort yvir landið.]]
Náttúrutilfeingi er lítið; men har eru nógvar stríðar áir, og tey eru farin at byggja vatnorkuverk. 

Landið kundi havt stóra inntøku av timburútflutningi, men hevur noktað at høgga trø niður, tí tað skaðar umhvørvið. Planleggingarráðharrin hevur sagt: "Vit vilja ikki kasta okkum treytaleyst inn í alt, sum er modernað. Vit royna tí at varðveita okkara mentan, okkara siðaarv, okkara virðisskipan og okkara mentanarstovnar".  

=== Uttanlandshandil ===

Inn- og útflutningurin av vørum skift á ávikavist upprunaland og nýtsluland fyri [[2006]], sær soleiðis út sambært CIA World Factbook.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/index.html CIA World Factbook] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080812233855/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/index.html |date=2008-08-12 }}:</ref>
{| class="wikitable"
|-
! 
! Útflutningur
! Innflutningur
|-
| 1.
| {{flagicon|India}} [[India]] 67 %
| {{flagicon|India}} [[India]] 60.7 %
|-
| 2.
| {{flagicon|Hong Kong}} [[Hongkong]] 29.8 %
| {{flagicon|Japan}} [[Japan]] 9.5 %
|-
| 3.
| {{flagicon|Teiland}} [[Teiland]] 1 %
| {{flagicon|Týskland}} [[Týskland]] 5 %
|-
|}

== Politikkur ==
Í [[1998]] vitjaðu 500.000 ferðafólk grannalandið [[Nepal]]. Butan loyvdi ikki meira enn 6.000 ferðafólkum inn í landið. Hvør einstakur ferðamaður fekk strong boð um, hvussu hann skuldi fyrihalda seg. Millum annað varð forboðið teimum at geva børnum góðgæti ella annað, tí tey skuldu ikki verða lærd at bidda. 

Men fangarmarnir hjá altjóða [[Kapitalisma|kapitalismuni]] røkka langt. Líka til Butan, har parabolantennur vaksa sum hundaland. Ávirkanin frá [[Vesturheimurin|Vesturheiminum]] sæst longu væl. [[Kurvabóltur]] er vorðin [[Ítróttur|tjóðarítrótt]] í staðin fyri [[bogaskjóting]]. [[Boogie Woogie]], eitt sjónvarpsshow, sum [[Golcate]] stuðlar fíggjarliga, kappast við panoramaútsýnið til [[Himaleia]]. [[Teldupostur]] er komin í staðin fyri brævskriving, hóast tann elsta av teimum fýra konunum hjá kongi bjóðaði fólki at senda brøv ókeypis í 10 dagar fyri at forða hesari gongd. Børn, sum fara pílagrímsferð til kleystur at biðja, eru ílatin [[Spice Girls]] t-skjúrtur. Í høvuðsstaðnum [[Thimphu]] selja 25 privatar sølubúðir sjónbond. Sjálvt Butan, tað seinasta [[Shangri-La]], er fallið. Landið loyvir vesturlendskari ávirkan, tí tað er ikki ført fyri at halda ímóti freistingunum og kann ikki halda fram við avbyrgingarpolitikkinum.

Støðan reisir nógvar spurningar. Hvussu long tíð gongur, til altjóðagerðin og tær frælsu marknaðarkreftirnar hava víggirt seg so væl, at tað vendist ikki aftur? Verður Butan ført fyri at finna eina millumleið? Fara mammon og [[MTV]]-mentanin skjótt at yvirtaka tann fagnað, [[Budda]] hevur átt? Hvussu leingi aftrat kunna kongur og hansara fýra konur stýra [[Búskapur|búskapinum]] og átaka sær ábyrgdina av vælferðini hjá borgarunum? 

Neyvan leingi, skula vit meta eftir gongdini aðrastaðni. Men so leingi tað varar hevur butanski staturin tað størsta fíggjarliga valdið, til dømis er tað mesta av ídnaðinum statsogn, og staturin røkir fólksins vælferð. Tað sama var galdandi í [[USA]] og [[Evropa]] stóran part av farnu øld, til lat-standa-til-[[Kapitalisma|kapitalisman]] tók seg fram í [[1970-árini|1970-unum]] og [[1980-árini|80-unum]]. Áðrenn myndugleikarnir løgdu saman ástir við fría marknaðin.

== Landafrøði ==
<gallery>
Mynd:082 - Gangkar Puensum - 7,570m (Dochula pass) (4677022812).jpg|Hægsta fjallið í Butan er 7,570 metrar høgt og eitur Gangkar Puensum.
Mynd:View_of_Tashichodzong_from_the_NE.jpg|Høvuðsstaðurin Thimphu liggur í vestara parti av landinum, í eini hædd meiri enn 2000 metrar yvir havinum. 
Mynd:Thimphu view 080907.JPG|Áin Raidāk rennur gjøgnum høvuðsstaðin.
Mynd:Jigme_Dorji_National_Park%2C_Bhutan.JPG|Jigme Dorji National Park er næststørsti tjóðargarður í Butan. 
</gallery>

=== Landslutir ===

{| class="wikitable" style="font-size: 90%;"
! !! Landslutur !! Áður !! [[Dzongkha (mál)]] !! Uttalast </tr>
|  1. || [[Bumthang]] || ||བུམ་ཐང་||Bºumtha</tr>
|  2. || [[Chukha]]     || ''Chhukha'' ||ཆུ་ཁ་||Chukha</tr>
|  3. || [[Dagana]]     || ||དར་དཀར་ནང་||Dºagana</tr>
|  4. || [[Gasa]]         || ||མགར་ས་||Gâsa</tr>
|  5. || [[Haa]]           || ||ཧད་ / ཧཱ་||Hâ</tr>
|  6. || [[Lhuntse]]   ||''Lhuntshi'' ||ལྷུན་རྩེ་||Lhüntsi</tr>
|  7. || [[Mongar]]     || ||མོང་སྒར་||Mongga</tr>
|  8. || [[Paro]]         || ||སྤ་གྲོ་||Paro</tr>
|  9. || [[Pemagatshel]] || ''Pemagatsel'' ||པདྨ་དགའ་ཚལ་||Pemagatshä</tr>
| 10. || [[Punakha]]   || ||སྤུ་ན་ཁ་||Punakha</tr>
| 11. || [[Samdrup Jongkhar]] || ||བསཾ་གྲུབ་ལྗོངས་མཁར་||Samdru Jongkha</tr>
| 12. || [[Samtse]]     || ''Samchi'' ||བསམ་རྩེ་||Samtsi</tr>
| 13. || [[Sarpang]]   || ||གསར་སྦང་||Sarbang</tr>
| 14. || [[Thimphu]]   || ||ཐིམ་ཕུག་||Thimphu</tr>
| 15. || [[Trashigang]] || ''Tashigang'' ||བཀྲ་ཤིས་སྒང་||Trashigang</tr>
| 16. || [[Trashiyangste]] || ||བཀྲ་ཤིས་གཡང་རྩེ་||Trashi'yangste</tr>
| 17. || [[Trongsa]]   || ''Tongsa'' ||ཀྲོང་གསར་||Trongsa</tr>
| 18. || [[Tsirang]]   || ''Chirang'' ||རྩི་རང་||Tsirang</tr>
| 19. || [[Wangdue Phodrang]] ||''Wangdi Phodrang'' ||དབང་འདུས་ཕོ་བྲང་||'Wangdi Phodrºa</tr>
| 20. || [[Zhemgang]] || ''Shemgang'' ||གཞལ་སྒང་||Zhºämgang||</tr>
|}

== Hygg eisini at ==
* [[Nepal]]
* [[Sikkim]]
* [[Asia]]

== Ávísingar úteftir ==
*[https://www.bhutan.travel/ bhutan.travel]
{{Commonscat|Bhutan}}

== Keldur ==
<references/>

{{Asia}}
[[Bólkur:Asia]]
[[Bólkur:Butan]]