Munurin millum rættingarnar hjá "SI-prefiks"

Frá Wikipedia, hin frælsa alfrøðin
Content deleted Content added
Holder (kjak | íkøst)
s corr using AWB
Benadikt (kjak | íkøst)
No edit summary
Linja 57: Linja 57:
== Biner prefiks ==
== Biner prefiks ==
Í teldutøkni er tað ofta praktiskari at hava prefiks fyri hvørji 2<sup>10</sup> = 1024 heldur enn hvørji 1000. Til tað endamálið eru [[Binert prefiks|biner prefiks]].
Í teldutøkni er tað ofta praktiskari at hava prefiks fyri hvørji 2<sup>10</sup> = 1024 heldur enn hvørji 1000. Til tað endamálið eru [[Binert prefiks|biner prefiks]].

== Upprunalig prefiks ==
== Upprunalig prefiks v.m. ==
Tey upprunaligu prefiksini frá 1795 vóru:<ref>[http://histoire.du.metre.free.fr/en/Pages/Sommaire/06.htm The History of the Meter - The 7 April 1795 Act - Art. 6, 7 & 8]</ref>
Tey upprunaligu prefiksini frá 1795 vóru:<ref>[https://books.google.fr/books?id=8gVBAAAAcAAJ&pg=PA18&hl=fr#v=onepage&q&f=false Instructions sur les nouvelles mesures]</ref><ref>[http://histoire.du.metre.free.fr/en/Pages/Sommaire/06.htm The History of the Meter - The 7 April 1795 Act - Art. 6, 7 & 8]</ref> myria, kilo, hekto, deka, double, demi, desi, centi og milli; hesi kundu eisini setast saman, so t.d. millimilli merki millióntapartur, sum í 1873 fekk heitið mikro.</br>
{| class="wikitable" style="background:#FDFDFD"
Í reglugerð frá fronsku mynduleikunum tann 2. apríl 1919 eru prefiksini hesi:<ref>[https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k2208973/f2400.image Bulletin des lois de la République française]</ref> mega, hektokilo, myria, kilo, hekto, deka, desi, centi, milli, desimilli, centimilli og mikro.</br>
Tey dupultu prefiksini hava helst givið ov nógvar trupulleikar, í hvussu er vórðu tey sett úr gildi mitt í 20. øld.
{|
|
{| class="wikitable" style="background:#FDFDFD; line-height:17pt"
|- style="text-align: center; line-height: 30pt; background:#E8E8E8"
| colspan=7|<big>'''Upprunalig prefiks frá 1790'unum'''</big>
|- style="text-align: center; line-height: 22pt; background:#E8E8E8"
|- style="text-align: center; line-height: 22pt; background:#E8E8E8"
| <big>'''Prefiks'''</big>||colspan=4|<big>'''Tal'''</big>||colspan=2|<big>'''Orðauppruni'''</big>
| <big>'''Prefiks'''</big>||colspan=4|<big>'''Tal'''</big>||colspan=2|<big>'''Orðauppruni'''</big>
Linja 84: Linja 91:
|-
|-
|[[milli]]||Túsundapartur|| ||10<sup>−3</sup>||0,001||''mille'', ''túsund''
|[[milli]]||Túsundapartur|| ||10<sup>−3</sup>||0,001||''mille'', ''túsund''
|}
|&nbsp; &nbsp; &nbsp;||
{| class="wikitable" style="background:#FDFDFD; line-height:10pt"
|- style="text-align: center; line-height: 30pt; background:#E8E8E8"
| colspan=4|<big>'''Prefiks galdandi 1919'''</big>
|- style="text-align: center; line-height: 22pt; background:#E8E8E8"
| <big>'''Prefiks'''</big>||colspan=3|<big>'''Tal'''</big>
|- style="background:#F5F5F5; line-height:15pt"
|'''Heiti'''||'''Heiti'''||'''10<sup>n</sup>'''||'''Desimaltal'''
|-
|mega|| Millión||10<sup>6</sup>||style="text-align: right"|1&#8239;000&#8239;000
|-
|hektokilo||Hundraðtúsund||10<sup>5</sup>||style="text-align: right"|100&#8239;000
|-
|myria||[[Tíggjutúsund]]||10<sup>4</sup>||style="text-align: right"|10&#8239;000
|-
|kilo|| [[Túsund]]||10<sup>3</sup> ||style="text-align: right"|1&#8239;000
|-
|hekto|| [[Hundrað]]||10<sup>2</sup>||style="text-align: right"|100
|-
|deka||[[10 (tal)|Tíggju]]||10<sup>1</sup> ||style="text-align: right"|10
|- bgcolor="white"
| ||ein&#8239;/&#8239;eitt||10<sup>0</sup>||style="text-align: center"|1
|-
|desi||Tíggjundapartur||10<sup>-1</sup> || 0,1
|-
|centi|| Hundradapartur||10<sup>-2</sup>|| 0,01
|-
|milli||Túsundapartur||10<sup>−3</sup>||0,001
|-
|desimilli||Tíggjutúsundapartur||10<sup>−3</sup>||0,000&#8239;1
|-
|centimilli||Hundraðtúsundapartur||10<sup>−3</sup>||0,000&#8239;01
|-
|mikro||Millióntapartur||10<sup>−6</sup>||0,000&#8239;001
|}
|}
|}



Endurskoðan frá 6. jan 2020 kl. 01:54

Merkið hjá BIPM

Ein av mongu góðu eginleikunum við mátiskipanini SI er møguleikin at gera nýggjar stórar og lítlar eindir við at seta eitt prefiks framman fyri SI-eindina.[1] T.d. er eitt mannahár áleið 0,000 08 metrar = 80 × 10−6 metrar = 80 mikrometrar og miðalradius á jørðini 6 371 × 103 metrar = 6 371 kilometrar.

Orðið prefiks er gjørt úr latínsku orðunum pre, frammanfyri, og fix, viðhefti.

SI-prefiks

Prefiks Tal Prefiks frá
Heiti Symbol Heiti 1000m 10n Desimaltal Ár Orðauppruni
jotta/yotta     Y Kvadrillión 10008 1024 1 000 000 000 000 000 000 000 000 1991 grikskt ὀκτώ, okto, átta, frá 10008
setta/zetta     Z Trilliard 10007 1021 1 000 000 000 000 000 000 000 grikski bókst. ζ, zeta, í forngr. ζῆτα, sept, sjey, frá 10007
eksa/exa     E Trillión 10006 1018 1 000 000 000 000 000 000 1975 grikskt ἕξ, hex, seks, frá 10006
peta     P Billiard 10005 1015 1 000 000 000 000 000 grikskt πέντε, pente, fimm, frá 10005
tera     T Billión 10004 1012 1 000 000 000 000 1960 grikskt τέρας, teras, skrímsl
giga     G Milliard 10003 109 1 000 000 000 grikskt γίγας, gigas, kempa
mega     M Millión 10002 106 1 000 000 1873 grikskt μέγας, megas, stórt
kilo     k Túsund 10001 103 1 000 1795 grikskt χίλιοι, khilioi, túsund
hekto     h Hundrað 100023 102 100 grikskt ἑκατόν, hekaton, hundrað
deka     da Tíggju 100013 101 10 grikskt δέκα, deka, tíggju
ein / eitt 10000 100 1
desi/deci     d Tíggjundapartur 1000– 13 10-1 0,1 1795 latínskt decimus, tíggjunda
senti/centi     c Hundradapartur 1000– 23 10-2 0,01 latínskt centum, hundrað
milli     m Túsundapartur 1000-1 10−3 0,001 latínskt mille, túsund
mikro     µ Millióntapartur 1000-2 10−6 0,000 001 1873 grikskt μικρός, mikros, smátt
nano     n Milliardtapartur 1000-3 10−9 0,000 000 001 1960 grikskt νάνος, nanos, dvørgur
piko     p Billióntapartur 1000-4 10−12 0,000 000 000 001 italskt piccolo, smátt
femto     f Billiardtapartur 1000-5 10−15 0,000 000 000 000 001 1964 danskt femten fyri 10−15
atto     a Trillióntapartur 1000-6 10−18 0,000 000 000 000 000 001 danskt atten fyri 10−18
septo/zepto     z Trilliardtapartur 1000-7 10−21 0,000 000 000 000 000 000 001 1991 latínskt septem, sjey, frá 1000-7
jokto/yokto     y Kvadrillióntapartur 1000-8 10−24 0,000 000 000 000 000 000 000 001 grikskt ὀκτώ, okto, átta, frá 1000-8

Longu í 1873 skeyt British Association for the Advancement of Science upp at brúka mega (M) og mikro (μ)[2], men tey blivu ikki alment viðurkend í meturskipanini fyrr enn í 1960.

Biner prefiks

Í teldutøkni er tað ofta praktiskari at hava prefiks fyri hvørji 210 = 1024 heldur enn hvørji 1000. Til tað endamálið eru biner prefiks.

Upprunalig prefiks v.m.

Tey upprunaligu prefiksini frá 1795 vóru:[3][4] myria, kilo, hekto, deka, double, demi, desi, centi og milli; hesi kundu eisini setast saman, so t.d. millimilli merki millióntapartur, sum í 1873 fekk heitið mikro.
Í reglugerð frá fronsku mynduleikunum tann 2. apríl 1919 eru prefiksini hesi:[5] mega, hektokilo, myria, kilo, hekto, deka, desi, centi, milli, desimilli, centimilli og mikro.
Tey dupultu prefiksini hava helst givið ov nógvar trupulleikar, í hvussu er vórðu tey sett úr gildi mitt í 20. øld.

Upprunalig prefiks frá 1790'unum
Prefiks Tal Orðauppruni
Heiti Heiti 2m 10n Desimaltal Mál Merking
myria Tíggjutúsund 104 10 000 grikskt μύριοι, mýrioi, tíggjutúsund
kilo Túsund 103 1 000 χίλιοι, khilioi, túsund
hekto Hundrað 102 100 ἑκατόν, hekaton, hundrað
deka Tíggju 101 10 δέκα, deka, tíggju
double Tvey 21 2 latínskt dupult
ein / eitt 20 100 1
demi Helvt 2-1 0,5 latínskt demi/semi, helvt, hálv-
desi/deci Tíggjundapartur 10-1 0,1 decimus, tíggjunda
senti/centi Hundradapartur 10-2 0,01 centum, hundrað
milli Túsundapartur 10−3 0,001 mille, túsund
     
Prefiks galdandi 1919
Prefiks Tal
Heiti Heiti 10n Desimaltal
mega Millión 106 1 000 000
hektokilo Hundraðtúsund 105 100 000
myria Tíggjutúsund 104 10 000
kilo Túsund 103 1 000
hekto Hundrað 102 100
deka Tíggju 101 10
ein / eitt 100 1
desi Tíggjundapartur 10-1 0,1
centi Hundradapartur 10-2 0,01
milli Túsundapartur 10−3 0,001
desimilli Tíggjutúsundapartur 10−3 0,000 1
centimilli Hundraðtúsundapartur 10−3 0,000 01
mikro Millióntapartur 10−6 0,000 001

Avmarkað og útgingin prefiks

Dupult prefiks so sum milli-milli vóru loyvd í gomlu meturskipanini, men tey eru ikki loyvd í SI.

Prefiksið "myria" (10 000) er ikki við í SI. Ein myriametur (tíggju kilometrar) verður nevnd ein míl í Noregi og Svøríki.

Prefiksini, sum ikki eru heil fald av 1000, t.v.s. "hekto", "deka", "desi" og "senti", eru avmarkað til nøkur fá endamál. Loyvt er at skriva 1013 hPa um lufttrýstið 101 300 Pa. Harafturímóti eigur ein ikki at skriva 101,3 hV um spenningin 10 130 V, men t.d. 10,13 kV.

Fyrr vórðu eisini brúkt serlig symbol fyri lítlum eindum, t.d. "μ" í staðin fyri "μm" um mikrometur, "λ" í staðin fyri "μL" um mikrolitur og "γ" í staðin fyri "μg" um mikrogramm. Hetta er sjálvandi heldur ikki loyvt longur.

Uppskot um onnur prefiks

Táverandi alisfrøðilesandi Austin Sendek hevur skotið upp "hella" sum prefiks fyri 1027.[6] CIPM havnaði uppskotinum.

Brian C. Lacki hevur skotið upp at halda fram í øvugtun bókastavarað eftir Z og Y við symbolunum X, W og V fyri 1027, 1030 og 1033.[7]

Eisini er skotið upp at brúka "vectra (V)" um 1027 og "vimto (v)" um 10-27.[8]

Referansur