Munurin millum rættingarnar hjá "Millumtjóða eindarskipanin"

Frá Wikipedia, hin frælsa alfrøðin
Content deleted Content added
Benadikt (kjak | íkøst)
No edit summary
Benadikt (kjak | íkøst)
No edit summary
Linja 232: Linja 232:
|-
|-
|[[yokto|jokto/yokto]]||&nbsp; &nbsp; y||Kvadrillióntapartur||1000<sup>-8</sup>||10<sup>−24</sup>|| 0,000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;001||grikskt ὀκτώ, ''okto'', ''átta'', frá 1000<sup>-8</sup>
|[[yokto|jokto/yokto]]||&nbsp; &nbsp; y||Kvadrillióntapartur||1000<sup>-8</sup>||10<sup>−24</sup>|| 0,000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;001||grikskt ὀκτώ, ''okto'', ''átta'', frá 1000<sup>-8</sup>
|}
=== Uprunalig prefiks ===
Tey uprunaligu prefiksini frá 1795 vóru:
{| class="wikitable" style="background:#FDFDFD"
|- style="text-align: center; line-height: 22pt; background:#E8E8E8"
| colspan=2|<big>'''Prefiks'''</big>||colspan=4|<big>'''Tal'''</big>||<big>'''Orðauppruni'''</big>
|- style="background:#F5F5F5"
|'''Heiti'''||'''Symbol'''||'''Heiti'''||'''2<sup>m</sup>'''||'''10<sup>n</sup>'''||'''Desimaltal'''||'''Orðauppruni'''
|-
| [[myria]] ||&nbsp; &nbsp; || [[Tíggjutúsund]]|| ||10<sup>4</sup> ||style="text-align: right"|10&#8239;000||grikskt μύριοι, ''mýrioi'',
|-
| [[kilo]] ||&nbsp; &nbsp; k || [[Túsund]]|| || 10<sup>3</sup> ||style="text-align: right"|1&#8239;000||grikskt χίλιοι, ''khilioi'', ''tíggjutúsund''
|-
| [[hekto]] ||&nbsp; &nbsp; h || [[Hundrað]]|| || 10<sup>2</sup>||style="text-align: right"|100||grikskt ἑκατόν, ''hekaton'', ''hundrað''
|-
|[[deka]]||&nbsp; &nbsp; da||[[10 (tal)|Tíggju]]|| || 10<sup>1</sup> ||style="text-align: right"|10||grikskt δέκα, ''deka'', ''tíggju''
|-
| [[double]] ||&nbsp; &nbsp; || Tvey||2<sup>1</sup>|| ||style="text-align: right"|2||
|- bgcolor="white"
| || ||ein&#8239;/&#8239;eitt ||2<sup>0</sup>||10<sup>0</sup>||style="text-align: center"|1||
|-
| [[demi ]] ||&nbsp; &nbsp; || Hálvt||2<sup>-1</sup>|| ||0,5||
|-
| [[desi|desi/deci]] ||&nbsp; &nbsp; d || Tíggjundapartur|| ||10<sup>-1</sup> || 0,1||[[Latínskt mál|latín]] ''decimus'', ''tíggjunda''
|-
| [[centi|senti/centi]] ||&nbsp; &nbsp; c || Hundradapartur|| || 10<sup>-2</sup>|| 0,01||latín ''centum'', ''hundrað''
|-
| [[milli]] ||&nbsp; &nbsp; m || Túsundapartur|| ||10<sup>−3</sup> || 0,001|| latín ''mille'', ''túsund''
|-
| [[desimilli]] ||&nbsp; &nbsp; ||Tíggjutúsundapartur|| ||10<sup>−4</sup>||0,000&#8239;001||latín ''decimille'', ''tíggjutúsund''
|}
|}


Linja 244: Linja 274:


=== Uppskot um onnur prefiks ===
=== Uppskot um onnur prefiks ===
Alisfrøðilesandi Austin Sendek hevur fyrisligið "hella" sum prefiks fyri 10<sup>27</sup>.<ref>[http://articles.latimes.com/2010/jul/06/local/la-me-hella-20100706 Physics major has a name for a really big number, Los Angeles Times 6. juli 2010]</ref> CIPM havnaði uppskotinum.
Táverandi alisfrøðilesandi Austin Sendek hevur fyrisligið "hella" sum prefiks fyri 10<sup>27</sup>.<ref>[http://articles.latimes.com/2010/jul/06/local/la-me-hella-20100706 Physics major has a name for a really big number, Los Angeles Times 6. juli 2010]</ref> CIPM havnaði uppskotinum.


Brian C. Lacki hevur fyrisligið at halda fram í øvugtun bókastavarað eftir Z og Y við symbolunum X, W og V fyri 10<sup>27</sup>, 10<sup>30</sup> og 10<sup>33</sup>.<ref>[http://arxiv.org/pdf/1503.01509.pdf Lacki, B. C. (2015). SETI at Planck Energy: When Particle Physicists Become Cosmic Engineers]</ref>
Brian C. Lacki hevur fyrisligið at halda fram í øvugtun bókastavarað eftir Z og Y við symbolunum X, W og V fyri 10<sup>27</sup>, 10<sup>30</sup> og 10<sup>33</sup>.<ref>[http://arxiv.org/pdf/1503.01509.pdf Lacki, B. C. (2015). SETI at Planck Energy: When Particle Physicists Become Cosmic Engineers]</ref>

Endurskoðan frá 17. jun 2015 kl. 13:12

Tær sjey grundeindirnar í SI-skipanini, K, s, m, kg, cd, mol og A, og sjey náttúrukonstantar, sum tær hava samband við.
Lond eftir nær ið tey fóru at nýta meturskipanina

Millumtjóða eindarskipanin, franskt Système International d'Unités, stytt SI, er tann mátieindarskipanin, sum verður brúkt í nærum øllum londum í heiminum.

SI-skipanin er frá 1960 og byggir á meturskipanina frá Meturkonvensjónini frá 20. mai 1875, sum hevur verið ásett við lóg í Norðurlondum síðani aldarskiftið 1900.

Síðani 1875 hava stovnarnir Conférence générale des poids et mesures (CGPM, luttakarar úr øllum limalondum, avgerðarrætt), Comité international des poids et mesures (CIPM, 18 valdir mátifrøðingar úr 18 londum, ráðgevar) og Bureau international des poids et mesures (BIPM, tænastustovnur) umsitið meturskipanina og seinni SI.[1]

Útbreiðsla

Í danska ríkinum varð meturskipanin samtykt við lóg nr. 124 tann 4. mai 1907 og bleiv tann einasta lógliga 1. apríl 1916. Áðrenn tað høvdu fleiri onnur lond í Evropa samtykt skipanina, Noreg við lóg longu 22. mai 1875 við gyldi frá 1. juli 1882, Svøríki við lóg 22. november 1878 við gyldi frá 1. januar 1889, og Finland við lóg 16. juli 1886 við gyldi frá 1. januar 1892.

Á myndini til høgru sæst, nær ymisku londini hava tikið við meturskipanini ella SI. Í Evropa er Stóra Bretland tað landið, har mest striltið hevur verið at fáa fólk at brúka SI-eindir. Men 1. januar 2010 kom EU-direktiv 80/181/EEC[2] í gildi, sum krevur, at SI verður brukt í øllum ES.

Nú eru bara USA, Burma og Liberia eftir, sum ikki alment brúka SI. Amerikonsk universitet og vísindafólk brúka SI rættiliga nógv.

SI-eindir

Grundeindir

Stødd Eind
Heiti Symbol Heiti Symbol Orðauppruni
longd, strekki, radius ... l, s, r... metur    m forngrikskt μέτρον, métron, mát
massi/nøgd   m kilogram    kg grikskt χίλιοι, khilioi, túsund, og franskt gramme = 1/24 unsa, úr grikskum γράμμα, gramma, bræv
tíð   t sekund    s latínskt secunda, onnur (onnur býting av einum tíma við 60)
(fyrsta býting er 1 tími = 60 min, triðja býting í 1 sekund = 60 tertiur finst enn í t.d. polskum)
elektriskur streymur   I ampera    A André-Marie Ampère (1775-1836)
termodynamiskur temperaturur   T kelvin    K William Thomson, Kelvin lordur (1824-1907)
stoffmongd   n mol    mol latínskt mole, nøgd
ljósstyrki   Iv candela    cd latínskt candela, kertiljós

Definisjónir

Eind Definisjónir
Frá Orðing
metur 1793 1/10 000 000 av strekkinum millum norðpólin og ekvator eftir meridianini gjøgnum París.
1960
1983 longdin, sum ljós ferðast í tómrúminum í 1/299 792 458 sekund.
kilogram 1793
1889 massin á millumtjóða kilogramprototypuni (ein platin-iridium-sylindari hjá BIPM, Sèvres, París).
sekund miðøld 1/86 400 av einum døgni
1956
1967 tíðin fyri 9 192 631 770 periodum av strálingini frá 133Cs-atominum, tá tað skiftir millum hyperfínstrukturarnar í grundstøðuni.
ampera 1881
1946 støddin á einum jøvnum streymi, sum, tá hann rennur í tveimum parallellum, óendaliga longum og óendaliga tunnum leiðarum í vakum og 1 m millum teirra, ger, at leiðararnir ávirka hvønn annan við 2 × 10−7 N/m.
kelvin 1743 Celsiusstigin verður fastlagdur við, at frystipunktið á vatni er 0 °C og kókipunktið 100 °C.
1954
1967 1/273,16 av termodynamiska temperaturinum, sum trippelpunktið hjá vatni við isotopsamansetingini hjá VSMOW hevur.
mol 1900
1967 ein mongd líka stór sum talið av atomum í 12 g av 12C.
candela 1946
1979 ljósstyrkin í ein ávísan rætning frá eini ljóskeldu, sum sendir út monokromatiskt ljós við frekvensinum 540 THz og við strálingsstyrkini 1/683 W/sr í henda rætningin.

Avleiddar eindir

Symbolini fyri støddunum eru frá Dansk Standard. Tey eru ikki partar av tilráðingini frá BIPM, men eru rættiliga vanlig at brúka.

Stødd Eind
Heiti Symbol Heiti Symbol Samanseting
(grundeindir)
Samanseting
(ymsar SI-eindir)
Orðauppruni
vinkul radian    rad m/m latínskt radius, strála
rúmvinkul steradian    sr m2/m2 grikskt στερεός, stereos, rúmligt, og latínskt radius, strála
frekvensur/títtleiki    f hertz    Hz s−1 Heinrich Rudolf Hertz (1857 -1894)
kraft    F newton    N kg m s−2 sir Isaac Newton (1642-1726/7)
orka joule    J kg m2 s−2 N m James Prescott Joule (1818-1889)
effekt/máttur    P watt    W kg m2 s−3 J/s = V A James Watt (1736-1819)
trýst    p pascal    Pa kg m−1 s−2 N/m2 Blaise Pascal (1623-1662)
ljósstreymur    Φ lumen    lm cd sr latínskt lumen, ljós ella op
belýsningsstyrki    E lux    lx cd sr m−2 lm/m2 latínskt lux, ljós
elektrisk løðing    Q coulomb    C A s Charles-Augustin de Coulomb (1736-1806)
elektriskt potensiali    U volt    V kg m2 A−1 s−3 J/C = W/A Alessandro G. A. A. Volta (1745-1827)
resistansur (elektrisk mótstøða)    R ohm    Ω kg m2 A−2 s−3 V/A Georg Simon Ohm (1789-1854)
kapasitansur    C farad    F A2 s4 kg−1 m−2 Ω−1 s = As/V Michael Faraday (1791-1867)
magnetiskt fluks    Φ weber    Wb kg m2 s−2 A−1 Wilhelm Eduard Weber (1804-1891)
magnetiskur flukstættleiki    B tesla    T kg s−2 A−1 Wb/m2 Nikola Tesla (Никола Тесла, 1856-1943)
induktansur    L henry    H kg m2 A−2 s−2 Ω s Joseph Henry (1797-1878)
konduktansur (elektrisk leiðing)    G siemens    S kg−1 m−2 A2 s3 Ω−1 Ernst Werner von Siemens (1816-1892)
termodynamiskur temperaturur stig Celsius    °C K - 273,15 Anders Celsius (1701-1744)
aktivitetur becquerel    Bq s−1 Antoine Henri Becquerel (1852-1908)
absorberað strálingsdosa (av ioniserendi stráling) gray    Gy m2 s−2 J/kg Louis Harold Gray (1905-1965)
ekvivalentdosa (av ioniserendi stráling) sievert    Sv m2 s−2 J/kg Rolf Maximilian Sievert (1896-1966)
katalytiskur aktivitetur katal    kat mol s−1 mol/s katalytiskur aktivitetur

Samansettar eindir

Ein samansett eind kann gerast til einhvørja stødd, so eitt ótal av samansettum eindum eru.Niðanfyri eru nøkur dømi úr listanum frá BIPM.

Stødd Eind
Heiti Symbol Samanseting
(grundeindir)
Samanseting
(ymsar SI-eindir)
vídd    A    m2
rúmd    V    m3
ferð    v    m/s
akseleratión    a    m/s2    N/kg
densitetur    ϱ    kg/m3
massakonsentratión    ϱ, 𝜸    kg/m3
víddardensitetur    ϱA    kg/m2

SI-prefiks

Hevur ein brúk fyri størri ella minni eindum enn omanfyri nevndu, kann ein altíð gera nýggjar eindir við at seta eitt prefiks framman fyri SI-eindina. T.d. er eitt mannahár áleið 8o mikrometrar og miðalradius á jørðini 6 371 kilometrar.

Stavsetingin á heitunum kann lagast til stavsetingina í londunum. Hinvegin má symbolið ikki broytast. T.d. er "k" symbolið fyri "kilo" í øllum londum, sum brúka SI, men "kilo" verður skrivað "chilo" á italskum, "quilo" á portugisiskum, "kîlo" á kurdiskum, "кило" á russiskum og "χιλιο" á grikskum.

Prefiks Tal Prefiks frá
Heiti Symbol Heiti 1000m 10n Desimaltal Ár Orðauppruni
jotta/yotta     Y Kvadrillión 10008 1024 1 000 000 000 000 000 000 000 000 1991 grikskt ὀκτώ, okto, átta, frá 10008
setta/zetta     Z Trilliard 10007 1021 1 000 000 000 000 000 000 000 grikski bókst. ζ, zeta, í forngr. ζῆτα, sept, sjey, frá 10007
eksa/exa     E Trillión 10006 1018 1 000 000 000 000 000 000 1975 grikskt ἕξ, hex, seks, frá 10006
peta     P Billiard 10005 1015 1 000 000 000 000 000 grikskt πέντε, pente, fimm, frá 10005
tera     T Billión 10004 1012 1 000 000 000 000 1960 grikskt τέρας, teras, skrímsl
giga     G Milliard 10003 109 1 000 000 000 grikskt γίγας, gigas, kempa
mega     M Millión 10002 106 1 000 000 grikskt μέγας, megas, stórt
kilo     k Túsund 10001 103 1 000 1795 grikskt χίλιοι, khilioi, túsund χίλιοι
hekto     h Hundrað 100023 102 100 grikskt ἑκατόν, hekaton, hundrað
deka     da Tíggju 100013 101 10 grikskt δέκα, deka, tíggju
ein / eitt 10000 100 1
desi/deci     d Tíggjundapartur 1000– 13 10-1 0,1 1795 latín decimus, tíggjunda
senti/centi     c Hundradapartur 1000– 23 10-2 0,01 latín centum, hundrað
milli     m Túsundapartur 1000-1 10−3 0,001 latín mille, túsund
mikro     µ Millióntapartur 1000-2 10−6 0,000 001 1960 grikskt μικρός, mikros, smátt
nano     n Milliardtapartur 1000-3 10−9 0,000 000 001 grikskt νάνος, nanos, dvørgur
piko     p Billióntapartur 1000-4 10−12 0,000 000 000 001 italskt piccolo, smátt
femto     f Billiardtapartur 1000-5 10−15 0,000 000 000 000 001 1964 danskt femten fyri 10−15
atto     a Trillióntapartur 1000-6 10−18 0,000 000 000 000 000 001 danskt atten fyri 10−18
septo/zepto     z Trilliardtapartur 1000-7 10−2 0,000 000 000 000 000 000 001 1991 latín septem, sjey, frá 1000-7
jokto/yokto     y Kvadrillióntapartur 1000-8 10−24 0,000 000 000 000 000 000 000 001 grikskt ὀκτώ, okto, átta, frá 1000-8

Uprunalig prefiks

Tey uprunaligu prefiksini frá 1795 vóru:

Prefiks Tal Orðauppruni
Heiti Symbol Heiti 2m 10n Desimaltal Orðauppruni
myria     Tíggjutúsund 104 10 000 grikskt μύριοι, mýrioi,
kilo     k Túsund 103 1 000 grikskt χίλιοι, khilioi, tíggjutúsund
hekto     h Hundrað 102 100 grikskt ἑκατόν, hekaton, hundrað
deka     da Tíggju 101 10 grikskt δέκα, deka, tíggju
double     Tvey 21 2
ein / eitt 20 100 1
demi     Hálvt 2-1 0,5
desi/deci     d Tíggjundapartur 10-1 0,1 latín decimus, tíggjunda
senti/centi     c Hundradapartur 10-2 0,01 latín centum, hundrað
milli     m Túsundapartur 10−3 0,001 latín mille, túsund
desimilli     Tíggjutúsundapartur 10−4 0,000 001 latín decimille, tíggjutúsund

Avmarkað og útgingin prefiks

Prefiksini "hekto", "deka", "desi" og "senti" eru avmarkað til nøkur fá endamál. Loyvt er at skriva 1013 hPa um lufttrýstið 101 300 Pa. Harafturímóti eigur ein ikki at skriva 101,3 hV um spenningin 10 130 V, men t.d. 10,13 kV.

Prefiksið "myria" (10 000) frá grikskum μύριοι (mýrioi) varð brúkt í gomlum útgávum at metrisku skipanini, men er ikki við í SI. Ein myriametur (tíggju kilometrar) verður nevnd ein míl í Noregi og Svøríki.

Eisini var "desimilli" (1/10 000) við í gomlum útgávum at metrisku skipanini, men er ikki við longur.

Fyrr var ikki óvanligt at seta tvey prefiks saman, t.d. "mikromikro" fyri 10−12, men hetta er ikki ein loyvdur skrivimáti.

Uppskot um onnur prefiks

Táverandi alisfrøðilesandi Austin Sendek hevur fyrisligið "hella" sum prefiks fyri 1027.[3] CIPM havnaði uppskotinum.

Brian C. Lacki hevur fyrisligið at halda fram í øvugtun bókastavarað eftir Z og Y við symbolunum X, W og V fyri 1027, 1030 og 1033.[4]

Eisini er fyrisligið at brúka vectra, V, um 1027 og vimto, v, um 10-27.[5]

Skrivihættir

SI-eindir verða annahvørt skrivaðar fult út við lítlum bókstavum ella við symbolinum uttan styttingarpunktum. Symbolið kann vera ein, tveir ella tríggir bókstavir, teir seinnu altíð lítlir. Symbolið er við stórum, um eindin er uppkallað eftir einum persóni. Millum tal og eind er millumrúm, møguligt prefiks verður skrivað framman fyri eind uttan millumrúm; øll verða skrivað við loddrættari skrift. Hevur talið fimm ella fleiri siffur, skulu sifrini bólkast, so allir uttan møguliga fyrsti bólkurin hava trý siffur; bólkarnir verða skildir við lítlum millumrúmi. Legg til merkis, at tað ikki longur er loyvt at skilja bólkarnar við punktum ella komma.[6] Støddir verða skrivaðar við skráskrift.

Dømi um skrivihættir
Rættir skrivimátar Skeivir skrivimátar
p = 101 325 Pa p = 101 325 pascal p = 101,325 kPa p = 101,325 kilopascal p = 101 325 Pa p = 101 325 Pa 101.325 pa 101,325 Kpa 101 325 Pascal
s = 1,234 56 m s = 1,234 56 metur s = 1 234,56 mm s = 1 234,56 millimetrar s = 1,234 56 m s = 1,234 56 m 1,234 56 M 1.234,56 MM 1,234 56 Metur
Umax = 10 800 V Umax = 10 800 volt Umax = 10,80 kV Umax = 10,80 kilovolt U = 10 800 Vmax Umax = 10,80 KV 10,80 Kv 10,80 Kilovolt 10,80 kilo-volt


Prefiksið er sterkari bundið til eindina enn eksponentur, tað vil til dømis siga, at 1 km2 = (1 000 m)2 = 1 000 000 m2, og at 1 km3 = (1 000 m)3 = 1 000 000 000 m3.

Loyvdar ikki-SI-eindir

Alment hevur CGPM gjøgnum BIPM góðkent hesar ikki-SI-eindir[7], summar til nýtslu innanfyri serlig øki. Eingi standardiserað symbol eru fyri sjómíl og knobb, men vanligar styttingar eru M, NM, Nm og nmi fyri sjómíl og kn fyri knobb.
Í talvuni eru nakrir fáir vanliga brúktir náttúrukonstantar, men til serlig endamál er tað sum heild loyvt at uppgeva støddir í mun til náttúrukonstantar, t.d. at ein massi er tríggjar ferðir elektrónmassan m = 3 me ella ein ferð 90% av ljósferðini í tómrúminum v = 0,9 c0.

Ein samansett eind kann gerast til einhvørja stødd, so eitt ótal av samansettum eindum eru.Niðanfyri eru nøkur dømi úr listanum frá BIPM.

Stødd Eind
Heiti Heiti Symbol Umrokning
vinkul stig ° 1° = π/180 rad
bogaminuttur ' 1' = (1/60)° = π/10 800 rad
bogasekund '' 1'' = (1/60)' = π/648 000 rad
tíð minuttur min 1 min = 60 s
tími h 1 h = 60 min = 3 600 s
døgn d 1 d = 24 h = 86 400 s
longd, strekki ångström Å 1 Å = 0,1 nm = 100 pm = 10–10 m
sjómíl M 1 sjómíl = 1 852 m
astronomisk eind au 1 au = 149 597 870 700 m
ferð knobb kn 1 knobb = 1,852 km/h = (1852/3600) m/s
vídd hektari ha 1 ha = 104 m2
rúmd litur L, l 1 L = 10-3 m3
massi/nøgd unit, dalton u, Da 1 u = 1 Da = 1,660 538 922 × 10-27 kg
tons t 1 t = 103 kg
trýst bar bar 1 bar = 1000 mbar = 100 kPa = 1000 hPa = 105 Pa
millimetrar kyksilvur mmHg 1 mmHg ≈ 133,322 Pa
elektrisk løðing elementarløðing e e = 1,602 176 565 × 10-19 C
lutfall Bel B LF = 2 log(F/F0) B 1 B = 10 dB = ln(10)/2 Np
LP = log(P/P0) B
Neper Np LF = ln(F/F0) Np 1 Np = 100 cNp
LP = 1/2 ln(P/P0) Np

Referansur