Ravmagn

Av trygdarávum hanga háspenningarkáplarnir á høgum mastum. Ein harður ravmagnsstoytur kann bæði lemja og drepa.

Ravmagn er orkukelda, sum drívur t.d. maskinur og gevur okkum hita og ljós. Tað eru elektrónir, smáir bitlar, sum koma frá atomunum. Hvør elektrón hevur eina heilt lítla elektriska løðing - eitt sindur av ravmagni. Eitt snarljós, sum fer eftir luftini ella slær niður, er eitt tað greiðasta dømi, vit hava um ravmagnsvirksemi. Ravmagnið er annars ósjónligt, men tað arbeiðir óført fyri okkum alla tíðina. Tá ið vit t.d. tendra eina ravmagnslampu, fara umleið ein millión milliónir elektrónir gjøgnum peruna um sekundið. Ravmagnið fer í hús og verksmiðjur í leiðingum, sum liggja inni í loftum og veggjum og tryggja, at ravmagnið streymar, tá ið vit tendra slitilin. Ravløð fáa megi frá evnatilgongdum og goyma ravmagnið, so at tað kann flytast. Sólarkyknur taka orku frá sólini og gera hana til ravmagn. Ravmagnið ger eisini tey bákn, sum varpa sjónvarps- og útvarpssendingar, og tað fær eisini teldur at arbeiða. Ravmagnið fer í hús í leidningum, sum fyrr hingu í pellum. Nú eru teir vanliga niðurgrivnir. Summi ravmagnsverk brekka olju ella kol, og summi brúka kjarnorku. Streymnýtsluna mála vit í kilowatt-tímum (kWh).

Ravmagn er í tveimum líkum: streymur, sum fer runt í leidningum, og støðuravmagn, sum er staðbundið, til dømis í einum kambi. Ravmagnið streymar úr kraftstøðini til eitt tól ella lampu og aftur hagar, tað kom. Gníggjar tú eina ballón móti troyggjuni, tekur ballónin eyka elektrónir til sín og verður negativ. Henda løðing verður rópt støðuravmagn, tí at hon ikki flytur seg. Hon kann taka til sín smá pappírspetti ella hár. Tvey sløg eru av ravmagnsløðingum: positivar og negativar. Sum oftast eru líka nógvar í einumhvørjum tilfari, so at tær ganga út móti hvør aðrari. Tilfar, sum letur streymin ganga, verður rópt leiðari. Metal og kopar flest eru leiðarar. Streymurin gongur gjøgnum metalini, tí at elektrónirnar sita leysar og kunnu flytast. Allir leiðarar hava eina ávísa mótstøðu, ið vendir móti streyminum. Mótstøðan minkar í einki, tá leidningurin verður nógv køldur. Leiðarin er nú vorðin ein serleiðari, har ið streymurin kann ganga, men við ongari mótstøðu. 
Avbyrgjarar, t.d. papp og plast, loyva ikki streyminum at ganga, tí elektrónirnar eru fastari bundnar at atomkjarnanum. Ravmagnið krevur, at leidningarnir halda fram, at streymurin skal ganga. Hetta eitur ein ravmagnisringur. Fer ringurin, steðgar streymurin. Smáir og stórir ravmagnsmotorar driva nógv sløg av maskinum. Í motorinum er ein snælda, sum situr í einum sigulsøki. Tá ið streymur fer gjøgnum snælduna, noyðist hon at mala. Ravmagns-gerar gera streym úr røringarorku, tá ið ein spoli snarar millum pólarnar í einum sigli. Einfaldar, smáir gerar, sum til dømis gera streym til eina súkklulykt, eita dynamo ella máttlar. Stóru gerarnir á ravmagnsverkunum snara við guvutyrlum við guvu frá olju- ella kolbrennarum. Teir gera heilt stórar nøgdir av ravmagni.

Battarí ella ravløð gera ravmagn, sum streymar ein veg - javnstreymur. Ravlaðið skumpar streymin úti í ravmagnsringinum. Tá ið tú setur eitt ravlað í til dømis eitt gongulurt, fer evnisliga tilfarið at loysa og andgera elektrónir. Tær gera streym, tí at tær verða skumpaðar úti í ravmagnsringinum. Styrkina mála vit í voltum, umleið 1,5 V fyri ravlaðið. Elektrónirnar streyma frá negativa pólinum gjøgnum gongulurtið og aftur til positiva pólin. Um ravlað verður bundið í øvugtan veg, fylla elektronirnar holini, og streymurin steðgar. Dagliga hava vit ørgrynni av ravmagnstólum uttan um okkur - fartelefonir, sjón- og útvarp, bandupptakarar og teldur. Øll hesi ravmagnstól hava rensl, har ið ravmagn fer ígjøgnum. Í renslunum eru ersmáir elektroniskir staklutir, ið minka, kvetta ella magna streymin, og soleiðis skapa bákn. Tað kann vera ljóð í einari fartelefon ella tal í einari teldu.

Gomlu grikkarnir sóu longu fyri 2500 árum síðan, at eitt silkiklæði, sum varð gníggjað við einum ravpetti, skjótt varð fult av støðuravmagni. Amerikamaðurin Benjamin Fraklin (1706-1790) sá sum tann fyrsti umleið 1750, at snarljós eisini er ravmagn og greiddi frá, hvat ið ein ravløðing er. Franklin setti drekar, meðan toran gekk (nú er tað strangliga bannað). Italiamenninir Luigi Aloisio Galvani og Alessandro Volta gjørdu fyrstu ravløðini.

Streymnýtsla

Streymnýtsluna mála vit í kilowatt-tímum (kWh). Dátur frá World Bank frá 2011 vísa, at m.a. norðmenn eru millum tey, sum brúka mest orku fyri hvønn íbúgva, 23,174 kilowatt-tímar á hvørjum ári, meðan finnlendingar og sviar brúka ávikavist 15,738 og 14,030 kilowatt-tímar. Til samanberingar brúkar ein dani bara 6,122 kilowatt-tímar. Men her skal leggjast aftrat, at stórur partur av orkuni á Skandinavisku hálvoynni stavar frá varandi orku, so sum vatnorku, og tí geva tølini ikki rættvísa mynd av CO²-útlátinum. Landið, sum brúka mest streym fyri hvønn íbúgva er, uttan samanbering, er Íslandi. Ikki minni enn 52,374 kilowatt-tímar fyri hvønn íbúgva, og einki annað land kemur nær námid. Aluminiumsframleiðslan í Íslandi brúka sera nógva orku, og tey trý reinsingarstøðini brúka meira enn fimm ferðir so nógva orku til framleiðsluna, sum allir íslendingar til samans. Amerikanarar brúka góðar 13,246 kilowatt-tímar um árið. Haiti er landið, sum brúkar minst, - 32 kilowatt-tímar fyri hvønn íbúgva um árið.


Fylgisveinamyndir frá fylgisveinum hjá NASA vísa, hvørji lond brúka mest streym. Stórbýir sum New York, London og Tokyo síggja lættliga, og eisini t.d. fólkaríku økini kring Nilánna í Egyptalandi og Mississippiánna í USA. Aluminiumsframleiðslan í Íslandi brúka sera nógva orku (í mun til fólkatalið), hóast teir ikki lýsa so væl myndini.

Hesi brúka mest streym í mun til íbúgvaratalið (kilowatt-tímar fyri hvønn íbúgva í 2011)
Ísland	52,373
Noreg	23,173
Kanada	16,405
Kuvait	16,121
Katar	15,754
Finnland	15,738
Luxembourg	15,530
Svøríki	14,030
USA	13,246
Avstralia	10,719