Munurin millum rættingarnar hjá "Ísland"

Frá Wikipedia, hin frælsa alfrøðin
Content deleted Content added
EmausBot (kjak | íkøst)
s r2.7.2+) (bottur broytur: sg:Islânde
s r2.7.2) (bottur leggur aftrat: eml:Islanda, pcd:Islinde
Linja 206: Linja 206:
[[ee:Iceland]]
[[ee:Iceland]]
[[el:Ισλανδία]]
[[el:Ισλανδία]]
[[eml:Islanda]]
[[en:Iceland]]
[[en:Iceland]]
[[eo:Islando]]
[[eo:Islando]]
Linja 304: Linja 305:
[[pa:ਆਈਸਲੈਂਡ]]
[[pa:ਆਈਸਲੈਂਡ]]
[[pam:Iceland]]
[[pam:Iceland]]
[[pcd:Islinde]]
[[pih:Iseland]]
[[pih:Iseland]]
[[pl:Islandia]]
[[pl:Islandia]]

Endurskoðan frá 30. apr 2012 kl. 10:15

Ísland
Flagg Ísland
(Flagg Ísland)
Skjaldarmerki Ísland
(Skjaldarmerki Ísland)
Tjóðarslagorð: Einki
Tjóðsangur: Lofsöngur
Alment mál Íslendskt
Høvuðsstaður Reykjavík
Forseti Ólafur Ragnar Grímsson
Forsætisráðharri Jóhanna Sigurðardóttir
Fullveldi 17. juni 1944
Vídd
 - tilsamans
 - vøtn (%)
 
103.125 km²
2,7%
Íbúgvar
 - tilsamans 2008
 - tættleiki
 
320.000
3,2/km²
Gjaldoyra Íslendsk króna (ISK)
Tíðarøki UTC +0
Økisnavn á alnetinum .is
Telefonkota +354

Ísland (íslendskt: Ísland) er heimsins norðasta tjóðveldi. Høvuðsstaður er Reykjavík, og í landinum búgva umleið 320 túsund íbúgvar. Av hesum búgva eini 120.000 í Reykjavík. Hægsti staður í Íslandi er Øræfajøkul, sum er 2119 m. Oyggin er 108.846 km2, harav 11.800 km2 av oynni er innlandsísur. Gjaldoyra teirra er íslendsk króna (ISK). Miðallívsævin í landinum er 80 ár.[1] Ísland hevur verið undir norskum harradømi og undir Danmark, til landið í 1944 fekk fullveldi.

Søga

Norskir niðursetumenn komu til Ísland um somu tíð, sum landnámið var í Føroyum. Eins og Føroyar var Ísland fyrst undir norskum (12621397) og seinni undir donskum valdi (13971944). Ísland gjørdist fullveldi í 1918 og lýðveldi í 1944.[2]

Búskapur

Íslendska húsarhaldið hevur altíð verið bundið at fiskiskapi. Av teirri grund flutti Ísland fiskimarkið út á 200 fjórðingar í 1979, men tað var við tógvið stríð og nógv rok á fiskigrunnunum. Havið uttanum Ísland er reint, millum annað tí Ísland ikki sjálvt er eitt dálkandi land. Í havinum kring Ísland er ein rúgva av fiskasløgum, m.a. toskur, hýsa, lodna, upsi, sild og kalvi. Av skeljadjórum, sum nógv er til av, kann nevnast jomfrúhummarar, rækjur og jákupsskeljar. Fiskiflotin er nýmótans og telist millum teir best útgjørdu í heiminum. Útflutningurin av fiskavørum er megin­parturin frystur fiskur, men teir útflyta eisini turran fisk, saltfisk, niðursjóðaðan fisk, fiskaolju og fiskamjøl.

Bert 1 % ella 1030 km2 av Íslandi er dyrkað jørð. Grasið verður mest brúkt til jóturdýr, men eitt sindur av hoyggi selja teir av landinum. Áseyðatalið liggur um 500.000. Hvørt heyst verður umleið helvtin av stovninum slaktaður. Neytini eru uml. 75.000, rossini uml. 77.000, svín uml. 4.000 og høsn uml. 160.000. Um heystið verður á rossabaki farið eftir seyðunum, sum verða riknir í eina serliga rætt, sum líkist einari karrusel. Fyrst verða allir seyðirnir riknir inn í miðjuna á rættini, og so verða teir býttir út til eigararnar, sum hvør eigur eina rætt út frá miðjuni. Seyðirnir eru markaðir, so hvør kennir sínar. Ísland flytir seyðakjøt av landinum, og einki verður flutt inn. Eitt sindur av ullarvørum vera eisini útfluttar.

Seyður

Í Íslandi er lítið av ráevnum, men tað er hampiliga lætt at fáa fatur í orku. Hetta hevur havt við sær, at teir hava bygt sínar egnu verksmiðjur, ið framleiða burtur úr innfluttum rá­evnum. Henda fram­leiðsla hevur stóran týdning fyri út­flut­ning­in. Nærindis Reykjavík liggur ein nýmótans aluminiums verksmiðja. Fyri at tað skal bera til at framleiða aluminium, noyðast teir at innflyta rávøruna, og framleiðslan má hava nógva og bíliga el-orku. Til at framleiða eitt tons av aluminium, mugu teir hava 22.000 Kwh. Í 1988 brúkti verksmiðjan 33,5 % av allari el-orkuni, sum varð framleitt í Íslandi. Verksmiðjan var bygd í 1968, og har arbeiða 600 fólk. Hon liggur tætt við strondina, so tað er lætt at lossa málmin, ið kemur frá Avstralia, Afrika og Grønlandi. Ætlanir eru nú um at byggja eina verksmiðju aftrat, tætt við ta gomlu.

Seyður hevur altíð havt ómetaligan týdning fyri Ísland. Í øldir hava fólk hórað undan orsakað av seyðinum. Av seyðinum fingu fólk bæði mat og klæði. Í gomlum døgum mjólkaðu íslendigar eisini seyðunum og brúktu seyðamjólkina til "skýr". Tað gera tey ikki longur, men tey eta nógv seyðakjøt, og av tí bleytu ullini gera teir teppir, klæðir og o.m.a.

Bruttotjóðarúrtøka fyri hvønn íbúgva í landinum er $ 38.800 (2007).[1]

Reykjavík

Politikkur

Ísland er eitt tjóðveldi, sum verður stýrt av einari stjórn. Stjórnin er Altingið, sum er tað íslendska tingið, og forsetin. Forsetin, sum ikki er limur í nøkrum politiskum flokki, verður valdur 4. hvørt ár. Tað eru 63 fólkavald umboð í Altinginum úr øllum teimum politisku flokkunum. Ísland hevur sum einasta land í heiminum ein politiskan kvinnuflokk.

Ísland hevur ongantíð havt hermegi, men í 1951 gjørdu Ísland og USA avtalu um, at ein NATO støð skuldi vera í Íslandi. Hon er í Keflavík, og er ein heimur fyri seg.

Ísland hevur verið tað av norðurlondum, sum eina harðast hevur verið ímóti limaskapi í ES. Hendi tað, so fór allur tjóðskapur og samleiki og sjálvsavgerðarrættur fyri bakka. Men meina fíggjarkreppan í Íslandi seinastu tíðina hevur fingið stóran part av íslendingum at hálsa um. Seinastu meiningakanningarnar vísa, at heili 80 pst. av íslendingum halda, at Ísland eigur at søkja um ES-limaskap.

11. juni 2010 samtykti íslendska stjórnin at broyta vígslulógina soleiðis, at samkynd hava rætt til at giftast í landinum. Lógin er broytt soleiðis, at hjúnaband er millum "mann og kvinnu, "mann og mann" og "kvinnu og kvinnu". Tað Íslendska Altingið samtykti lógina við 49 atkvøðum fyri og ongari ímóti. Ísland er tað einasta landið í heiminum, sum hevur ein samkyndan stjórnarleiðara. Tað er tann 69 ára gamla Jóhanna Sigurðardóttir.

Fólkið

319.500 fólk búgva í Íslandi. Av hesum býr meiri enn helmingurin um Reykjavíkarleiðina. Størsti parturin av fólkinum býr í sunnara og vestara partinum av landinum, har veðurlagið hevur tann rætta hitan, orsakað av havstreyminum. 1 % av fólkinum eru ikki lesifør og 8 % av fólkinum er arbeiðsleys2. Vinnuloysið var eitt hitt lægsta í Evropa 2007 (1 %).

Átrúnaður

Víkingarnir høvdu fleiri ymiskar gudar. Áðrenn teir vórðu kristnaðir, skrivaðu teir spennandi sagnir um norrøna gudaheimin. Men henda trúgvin megnaði ikki at standa ímóti kristindóminum, ið kom til Íslands um leið ár 1000, tá ið víkingaøldin var um at vera liðug.

Í fólkakirkjuni eru 90,5% av íslendska fólkinum limir. Tríggjar evangelisk-lutherskar fríkirkjur eru í Íslandi, og tær hava 3,5% av fólkinum sum limir. Síðan 1944 hevur kirkjumálaráðharrin staðið fyri øllum viðurskiftum í kirkjuni. Biskuppurin er hægsti kirkjuligi myndugleiki; biskuppur og kirkjan avgera hvat skal ganga fyri seg í kirkjuni. Minni enn fjórðingurin av prestunum eru kvinnur. Tann fyrsti kvinnuligi presturin fekk starv í 1974. Kvennakirkjan hevur kvinnugudstænastu eina ferð um mánaðin.

Kanningar vísa, at íslendingar eru trúgvandi fólk. Tað gongur ikki nógv fólk í kirkju vanliga, men í smb. við høgtíðir og serlig høvi, sum dóp, ferming, hjúnavígslu og jarðarferðir verður dúgliga vitjað.

Um 80 % av fólkinum hoyrir til fólkakirkjuna, og restin hoyrir til ymsar aðrar smærri trúarbólkar - flestu kristnir.

Gullfossur í mars 2007

Útbúgving

Fyrsta universitetið í Íslandi var sett á stovn í 1911. Útbúgving hevur altíð verið raðfest frammaliga í Íslandi. Íslendingar hava verið kendir fyri at lesa í útlandinum, ikki bara í Danmark og USA sum teir felstu gera, men eisini í nógvum øðrum londum. Føroyar hava leingi havt gott samband við Ísland, men kortini hava ikki nógv leita sær til Íslands at lesa hægri lestur. Tey sum eru farin hava fyri tað mesta lisið íslenskt ella ymsar listagreinir, serliga tónleik. Nú eru nógv skeið fyriskipaði á enskum og tískil er tað lættari hjá útlendskum studentum at lesa í Íslandi.

10 stovnar bjóða hægri lestur í Íslandi. 8 av teimum eru góðkendir sum universitet, men bara eitt av teimum veitir allar tær vanligu universitets lærugreinirnar. Hini hava øll lagt seg eftir nøkrum fáum lærugreinum ella í summum førum bara einari lærugrein.

Útbúgvingarskipanin í Íslandi er skipað á sama hátt, sum í nógvum øðrum londum við bachelorstigi og masterstigi. Ein bachelorútbúgving tekur vanliga 3-4 ár og ein masterútbúgving vanliga tvey ár. Einstakar útbúgvingar hava fimm ella seks ára normeraða lestrartíð. Millum annað løgfrøði (5 ár), lækni (6 ár) og tannlækni (6 ár).

Flestu útbúgvingunum er frálæran á íslendskum, men fleiri og fleiri vera nú eisini á enskum. Háskóli Íslands í Reykjavík er tann stovnurin, sum hevur flestu tilboðini á enskum. Háskólinn í Reykjavík (enskt: University of Reykjavik) er eitt privat universitet undir íslendska handilskamarinum. Millum annað fæst BS útbúgving teldufrøði og BS útbúgving í 'business administration' á skúlanum.

Kort av Íslandi

Landafrøði

Ísland er næststørsta oyggj í Evropa og er 103.000 km2 til støddar. Oyggin er 500 km long eystur og vestur, og 313 km breið suður og norður. Ísland er háslætti á Norðuratlantshavsryggi. Eini 30 virkin gosfjøll eru í landinum. Mikil hiti í undirgrundini elvir til, at heitt vatn rennur og spríkur upp úr jørðini. Ongastaðni í heiminum eru so nógvar heitar keldur sum í Íslandi, og í mongum býum verður heita vatnið nýtt at hita hús við. Umleið 90 % av húsarhaldunum eru upphitað við jarðarhita.

Hægsta fjall er Øræfajøkul, sum er 2119 m høgt.

Geysir

Jarðfrøði

Jarðarskorpan er stórar plátur, sum flyta seg spakuliga sum ísur á vatni. Sumstaðni brotna pláturnar, men aðrastaðni verða tær trýstar ella eltar saman. Í saman­komingunum eru ofta eldgos og jarðskjálvti. Ísland er á Norðuratlants­rygginum, sum gongur mitt norður ígjøgnum Atlantshavið. Á hesum ryggi koma tvær jarðarplátur saman, Evrasiatiska plátan og Amerikanska plátan. Pláturnar flyta seg hvør sín veg, 1-2 cm um árið. Eldgos hava verið nógvastaðni á rygginum.

Í Íslandi eru nøkur av virknastu eldgosum í heiminum. Í Íslandi eru fleiri enn 30 virkin eldgos, og síðan landnámið hevur eldgos verið í miðal fimta hvørt ár. Eldgosini eru í beinari linju úr Norðuratlantsrygginum, sum gongur í landnyrðing ígjøgnum Ísland. Yngstu grótsløgini eru mitt í landinum, og tey elstu eystan fyri og vestan fyri gosfjøllini. Har eldgosini eru í Íslandi, kemur jarðarhitin upp. Rundan um tær heitu keldurnar eru øki, sum ikki eru so heit. Har eru teir heitu svimjihyljarnir. Jarðarhitin er íslendingum til stórt gagn. Teir brúka hann at hita sethús og vakstrarhús við og til serídnað. 86 % av íbúðunum í Íslandi eru hitaðar við jarðarhita.

Býir

Reykjavík
Íbúgvar
1 Reykjavík 118.861
2 Kópavogur 30.000
3 Hafnarfjörður 25.107
4 Akureyri 17.304
5 Reykjanesbær 14.000
6 Garðabær 10.139
7 Mosfellsbær 8.317
8 Árborg 7.693
9 Akranes 6.419
10 Fjarðabyggð 5.000

Keldur

  1. 1.0 1.1 CIA World Factbook
  2. Store Norske Leksikon

Sí eisini

Fyrimynd:Link FA Fyrimynd:Link FA Fyrimynd:Link FA