Kina

People's Republic of China
Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó
Fólkalýðveldið Kina

(Flagg Kina) (Skjaldarmerki Kina)
Tjóðarslagorð:
Tjóðsangur: Yìyǒngjūn Jìnxíngqú
Alment mál	Kinesiskt
Høvuðsstaður	Beijing
Forseti	Hú Jǐntāo
Løgmaður	Wen Jiabao
Fullveldi	1. oktober 1949
Vídd  - tilsamans  - vøtn (%)	9 572 419 km² 2,8 %
Íbúgvar  - tilsamans 2007  - tættleiki	1 321 851 888 137,32/km²
Gjaldoyra	Renminbi (CNY)
Tíðarøki	UTC +8
Økisnavn á alnetinum	.cn
Telefonkota	+86

Fólkalýðveldið Kina (kinesiskt; Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó) er eitt stórt land í Asia. Kina er tað landið í heiminum, sum hevur flestar íbúgvar (1,3 milliardir). Fimtahvørt fólk í heiminum nú á døgum býr í Kina. Hetta ovurstóra landið er næstan líka stórt sum alt Evropa og triðstørsta land í heiminum, næst Russlandi og Kanada. Høvuðsstaður er Beijing og londinum hevur mark við 15 lond: Russland, Norðurkorea, Mongolia, Kasakstan, Kirgisia, Tadsjikistan, Afghanistan, Pakistan, India, Nepal, Butan, Burma, Laos, Vjetnam og Hongkong. Í Kina eru mong mál. Høvuðsmálið er kinesiskt.

Kina skal breyðføða 20 prosent av heimsins menniskjum við sjey prosentum av heimsins landbúnaðarjørð, og ein triðingur av heimsins fólkum fáa vatn úr kinverskum áum. Skjótføra iðnaðargerðin í Kina hevur havt við sær dálking og turk, og náttúran í Kina er vorðin til eitt hermót, har granskarar, umhvørvisfólk, stjørn og tey 1,3 milliardirnar fólk berjast. Kina er í stórum vøkstri, og vøkstur er raðfestur ovarlaga, tí hevur umhvørvismálaráðið ilt við at tálma árinini av vøkstrinum.

Søga

Forna siðmenningin, sum tók seg upp í Kina, helst um 2200 f.Kr., varð kallað Xia eftir Xiaættini, sum eftir gomlum søgnum hevði valdið hesa tíðina. Miðdepilin var í Guláardali, og fornfrøðingar hava fingið proógv fyri, at Xiabøndurnir nýttu steinamboð. Frá um 1700 f.Kr. búðu kongarnir í Shang-ríkinum tætt við, har Anyang nú er, og ríkiðm teir ráddu í, hevði sína stórtíð um 1500 f.Kr. Kinverjar lærdu at nýta bronsu og stoyttu heilag kør úr bronsu, útbúnað til vognarnar, sum nýliga vóru uppfunnir, og vápn. Shang-fólkið vav silkiklæði og hevði eitt háment skriftmál. Hús, sum kunnu hava verið tempul, vóru bygd av flagi, viði og múrsteini. Shang-fólkið tilbað kongsins forfedrar sum gudar. Í stórum kongsgravum vóru dýrgripir og leivdir av menniskjum og dýrum, sum vóru ofrað fyri at vera saman við kongi. Zhou-ættin tók ræði frá Shang-ættinium 1045 f.Kr.

Í 18. øld vóru fleiri fólk í Kina enn í øllum Evropa tilsamans. Tað var størsta landið í heiminum og hevur heldur ongantíð verið størri. Har búðu fleiri enn 300 milliónir (um hetta mundið búðu 24 milliónir fólk í Fraklandi). Keisarin í Kina hevði stórt vald. Hann ráddi yvir Vjetnam, Butan, Tibet, Teivan, Teilandi, Burma, Nepal, Norður- og Suðurkorea. Kinverjar hildu sína mentan vera ta bestu í heiminum, og at eingin dugdi betur at stýra enn teir. Kina var miðdepilin. "Ríkið í miðjuni".

Evropearar, sum komu til Kina, vóru ovfarnir og hugtiknir av øllum, teir sóu. Yvirstætturin í Evropa kappaðist um at fáa hendur á kinverskum silki og málaðum postalíni. Evropearar fóru eisini at drekka kinverskt te - serliga bretar. Kinverjar høvdu hinvegin heilt aðra áskoðan á evropearar. Teir vórðu nevndir "reyðir barbárar" ella "fremmandir djevlar". Niðurlendskir handilsmenn vóru uppi í teimum fyrstu í Evropa, sum komu til Kina. Teir høvdu ljóst hold, og fleiri vóru reyðhærdir. Kinverjar hildu hesar menn, við síðum hári, stórari nøs og skeggi, vera bæði grammar og ódámligar. Handilsmenn vóru annars ikki so væl dámdir í Kina. Í kinverskari pátrúgv var reyði liturin bundin at djevlum og illum andum. Ein øðrvísi luktur gongur eisini at evropearum. Hetta kemst av, at teir hava fleiri sveittakertlar. Ásiatar hildu tí, at evropearar vóru sjúkir. Fleiristaðni royndu fólk at tváa henda serliga kropslukt burtur.

Eftir at hava verið keisaraveldi í túsundtals ár, gjørdist Kina lýðveldi í 1911 og kommunistiskt ríki 1. oktobur í 1949. Meðan kommunistarnir hava rátt, hava ríkismyndugleikarnir lagt seg eftir at hava eftirlit við øllum viðurskiftum landsins, og Kina er vorðið mikið ídnaðar- og hernaðarveldi. Seinastu árini hevur landið nærkað seg marknaðarbúskapi og hevur eggjað útlendskum fyritøkum at gera íløgur í landinum.

Shanghai

Konufólkini seta niður rísplanturnar. Arbeiðið er ringt fyri ryggin.

Kort yvir Kina

Hu Jintao og George W. Bush

Fólkið

Tveir triðingar av kinverska fólkinum búgva á bygd og eru bøndur.

Vestari partur av Kina er fjallalendi, og har búgva upp á seg fá fólk, meðan eystan fyri millum Gulu ánna og Yangtzeánna eru teir stóru býirnir, ídnaður og landbúnaður.

Fleiri enn 250 milliónir kinverjar búgva í smáum og stórum býum; mangir teirra eru ógvuliga fjølbygdir. Stórt íbúnaðartrot er, og mong húski búgva í smáum íbúðum - eitt ella tvey rúm - sum tey leiga frá fyritøkuni, har tey arbeiða. Gøturnar eru stúgvandi fullar av súkklum, og almennu flutningsakførini koyra altíð fullsett. Størsti ídnaðarbýur og handilsmiðdepil er Shanghai, 18,4 (2007) milliónir fólk búgva í býnum, sum er ein av teimum størstu í heiminum.

Av tí at mong fólk í býunum búgva í íbúðarhúsum, har einki er uttanum, er altíð nógv fólk í býarlundunum. Kinverjar verða eggjaðir at røra seg nógv, og tí ganga fólk javnan túr í lundunum at venja kroppin. Tíðliga um morgunin íðka fólk "tai chi" ella "kung-fu". Børn renna við drekum, tá ið líkindi eru til tess, og vaksin fólk spæla borðtennis, kort ella telva, ella sita bara og práta við vinir og kenningar.

Á hvørjum ári, siðst í januar ella fyrst í februar, fara kinverjar at gera seg til at halda nýggjár. Vaskað verður upp og niður, hongdar verða upp reyðar lyktir, ið skulu veita húsfólkinum eydnu, og børnini fáa nýggj klæði og leiku. Nýggjárshaldið stendur í fleiri dagar. Handlar og skrivstovur eru stongd, og fólk eru úti á gøtunum og skjóta fýrverk og hyggja at sýningum við leyvu- og drekadansi.

Kinverjar halda, at fólk gerast sjúk, tí at andstøddu máttirnir yin og yang eru ikki í javnvág. Læknar fáa javnvág í aftur kroppin við akupunkturi, sum er, at nálir verða stungnar ymsastaðini í kroppin at linna pínu. Flestu fólk, ið tørva læknahjálp, fara til náttúrulæknar, sum hava lært at nýta gomul heimaráð at grøða við.

Í Kina halda tey fimi vera ímyndin av tjóðarsálini, hóast hvør einstakur akrobatur ikki er høgt í metum ella fær góða løn. Sirkus eru um allan heim, men munur er á vesturlendskum sirkus og teimum kinversku. Í Kina snýr alt fimi seg um at bjóða kroppinum av. Kinverskir akrobatar byrja tíðliga at venja. Tað er eitt hart lív og tað verður verandi hart til pensjónina.

Kvinnurnar í Kina hava altíð verið undir trýsti, frá monnum, frá familjuni og frá arbeiðinum. Í dag hava kvinnur í Kina eitt trýst afturat, nevniliga teirra egni tørvur á at ráða yvir teirra egna lívi, fáa eina útbúgving og fáa sær eitt arbeiði og gifta seg av kærleika. Tað er ein long og trupul leið, sum fer at broyta kinverska samfelagið. Stóra fólkaflytingin av bygd í bý hevur givið betri liviumstøður, men syndrar familjurnar. Samstundis hevur tað givið kvinnunum ein nýggjan leiklut, hvørt tær reka garðin heima ella hava lønt arbeiði í býnum. Trýstið sæst eisini í sjálvmorðshagtølunum. Hvørt ár forgera 150 000 kvinnur sær.

Kina er tað landið í heiminum, har flest fólk roykja. Mett verður, at 350 milliónir fólk javnan festa sær í, og tað er ikki sum at siga tað at fáa fólkið at broyta sínar vanar. Í januar 2008 sendu heilsumyndugleikarnar eina skrivliga áheitan út til 30 000 matstovur um at seta roykibann í verk, men ikki ein tann einasta fylgdi áheitanini.

Búskapur

Ógvuliga nógv kol er í Kina, og flestu steinsløg eru eisini í jørðini. Eftir at kommunistarnir tóku valdið í 1949, legði stýrið stóran dent á at menna tungídnaðin og læt byggja ovurstór jarn- og stálverk og evnafrøðiverksmiðjur. Seinastu árini hevur stýrið eggjað til at menna lættan maskinídnað og nýtsluvøruídnað. Kina er nú ímillum tey lond í heiminum, sum ger mest av handilstøðum, klæðum, ravmagnslutum og ravtøkni.

Fruktabesta lendið er fyri sunnan. Høvuðsgrøðin er rís, te, bummull, frukt og grønmeti. Rísið verður sáðað í akrar, sum fyrstu tíðina standa undir vatni. Góð ár heysta kinverjar rís tvær ferðir av sama akri, men grønmeti og annað korn enn rís verður bara heystað eina ferð. Í norðara og vestara parti í landinum, har tað er turrari og berligari, dyrka teir mest korn og epli og halda neyt og seyð.

Í nýggjari tíð hevur eingin tjóð verið í nánd av Amerika við atliti til búskaparstyrki, men kommunistiska Kina kann nú meta seg ájavnt. Í fleiri ár hevur Kina havt stóran búskaparvøkstur, og altjóða gjaldoyragrunnurin IMF spáar nú, at um fimm ár hevur landið lagt USA aftur um seg.

Landafrøði

Fyri vestan hækkar oyðimarkarkenda lendið upp í djúpar dalar og høg fjøll. Tibet, sum áður var sjálvstøðugt ríki, men sum Kina hertók í 1950, verður nevnt "tekja heimsins", tí at tað liggur so høgt. Í norðara parti í Kina á markinum móti Mongolia er turra og oydna Gobioyðimørk. Í Eysturkina og Norður- og Suðurkina er nógvur landbúnaður í áardølunum og á víða slættlendinum. Haðan kemur matur til allar milliónirnar, sum búgva í mongu býunum fram við strondini og inni í landinum.

Hengduanfjøllini har suðuri í Kina spretta úr Himaleiafjøllunum, og í hesum fjøllunum og í dølunum er ríkt dýra- og plantulív. Gjøgnum dalirnar renna eisini tríggjar tær størstu áirnar í fjareystri, og tær eru Salweenáin, Mekongáin og Yangtzeáin. Her er eitt satt paradís á jørð fyri apur, pandur, teir seinastu villu fílarnar í Kina og fyri eitt ótal av fuglasløgum.

Kinverska strondin er 14.500 kilometrar long. Longdin ger sjálvandi tað, at stórur munur er á tilveruni hjá fólkinum, sum býr við sjógvin. Nógv búgva í stórbýum, og so eru tað tey, sum búgva á smábygd við sjógvin og eru útróðarfólk. Eisini finst eitt ríkt dýralív við strendurnar, men dálkingin er eisini ein stórur trupulleiki bæði fyri fólk og fæ.

Kina eigur hjálondini Hongkong og Makao. Teivan tók loysing frá Kina í 1949, men fá lond hava viðurkent Teivan sum sjálvstøðugt ríki.

Politikkur

Kina hevur seinnu árini latið mørk síni meira og meira upp fyri umheiminum, men Kina er framhaldandi eitt hart stýrt land, har nógv ræðast valdsharrarnar og ikki minst Hu Jintao. Kinesiski leiðarin hevur til dømis harðrent jarðlagt og flutt milliónir av fólkum fyri at gera pláss fyri nýbygningum, Olympisku Leikunum og øðrum, sum hevur verið sæð av umheiminum sum framgongd. Kina við Hu Jintao á odda er framhaldandi tað landið, sum avrættar nógv flest folk.

Eitt barn

Fólkavøksturin í Kina er 15 milliónir um árið; næstan líka nógv fólk, sum býr í Noregi, Svøríki og Danmørk. At tálma hesum stóran vøkstri settu myndugleikarnir í gildi, at maður og kona bara skuldu hava loyvi til at eiga eitt barn. Hesi einkarbørn verða stundum kallað smáu keisararnir, tí at tey ofta eru ovurvard og spilt. Hesin politikkur hevur helst verið til gagns í ovfólkaðu býunum, men ikki á bygd, har mesta arbeiði í landbúnaðinum verður gjørt við hond.

Í Kina verða foreldur fyri mismuni á arbeiðsplássinum og fáa bøtur, um tey fáa sær meir enn eitt barn. Men 70 % av kvinnunum ynskja sær fleiri børn. Kvinnurnar í Kina er púra ósamdar við eitt-barns-politikkinum hjá stjórnini. Sambært BBC News, vísir ein spurnarkanning, at 70 % av kvinnunum ynskja sær tvey ella fleiri børn í Kina. Hóast hetta heldur stjórnin fast í førda politikkinum. Myndugleikarnir siga, at lógin, ið varð sett í gildi síðst í 70'unum, hevur forðað fleiri 100 milliónum av føðingum, sum síðani hevur gjørt íbúgvarnar ríkari.

Deyðarevsing

Kina er tað landið, sum avrættaði flest fólk í 2008. Sambært frágreiðingini "Death Sentences and Executions in 2008" vóru í minsta lagi 1718 fólk avrættaði í Kina, men veruliga talið kann vera hægri, tí í Kina eru deyðarevsingar loyniligar. Hetta svarar til 72 % av øllum avrættingum í 2008. Tað merkir, at tað í Kina tilsamans fóru fleiri deyðarevsingar fram í enn í restnina av heiminum tilsamans. Asia er tann heimsparturin har flestu avrættingarnar vóru framdar í 2008. Avrættingar vóru framdar í 11 londum í Asia. Hesi londini eru Afghanistan, Bangladesj, Indonesia, Japan, Norðurkorea, Maleisia, Mongolia, Pakistan, Singapor, Vjetnam og Kina.

Mentan

Kina eigur góða, gamla mentan. Í kinverskum grøvum hava tey funnið málningar eldri enn 6.000 ár. Listaligi siðaarvurin sæst enn aftur í dansinum og í tónleikinum, og bæði filmar, opera og sjónleikur eru vældámdar listagreinir. Listafólk verða eggjað at lýsa avrik kinverska fólksins. Miðkina við býnum Beijing er miðstøð fyri eina 5.000 ára gamla mentan, sum hevur skapt ótrúlig bygningsverk.

Kinverskur matur

Umframt rís er mesta tilfarið í kinverskum mati grønmeti og nudlur. Tey eta eisini nógvan turran mat, soyabønir, fisk og kjøt. Maturin kann vera sera ymiskur, alt eftir hvar í Kina tú ert. Kinverjar gera nógv burtur úr matgerð og matsiðum í teimum ymsu landslutunum. Í landslutinum Xinjiang er maturin sterkt kryddaður; fyri norðan um Beijing-leiðina eru tey gitin fyri at duga væl at steikja dunnu. Vælrúkandi fiskarættirnir í landslutinum Kanton fyri sunnan eru vorðnir heimskendir. Har verður maturin gjørdur til í djúpari steikipannu við loki, kallað wok. Í Suðurkina verður rís etið aftur við høvuðsrættunum. Í Norðurkina annaðhvørt hveitibollar ella hveitinudlar. Etið verður úr smáum skálum við pinnum. Rís, annaðhvørt kókað, guvukókað ella stekt, er høvuðskostur í mongum kinverskum rættum.

Lakkarbeiði

Dømi um lakklist eru etipinnar.

Tónleikur

Kinesiskur tónleikur hevur eitt heilt serligt ljóð.

Silkiframleiðsla

Kina hevur ríka traditión fyri at framleiða silki.

Tey, sum hava lært seg hesar stavir, vita, hvat teir merkja, men teir verða frambornir ymiskt.

Málið

Almenna málið í Kina er kinverskt ella mandarin, sum øll tosa uttan tey, sum búgva úti við strondina í Útsynningsásia. Har tosa tey kanton ella onnur kinversk mál. Í hvørjum máli eru nógv bygdarmál. Øll kinversk mál hava sama skriftmál. Borið saman við stavrað okkara, sum er 32 bókstavir, eru fleiri enn 50.000 tekn í kinverska skriftmálinum. Hvørt tekn merkir eitt orð ella eitt hugtak. Fyri einføld orð, til dømis "himmal" og "regn", er eitt tekn. Fyri samansett orð eru tvey ella fleiri tekn. "Telefon" verður skrivað við tveimum teknum - teknunum fyri "ravmagn" og sagnorðinum "tala".

Kalligrafi

Kalligrafi er ein serligur skriviháttur, og vøkru kinesisku skriftteknini koma best til sín rætt, tá tey eru hondkalligraferað.
Kalligrafi er høgt mett list í Kina og javnsett við málningalist, tí at skrivarin má leggja sær nær at skriva teknini røtt og vøkur.

Myndir

• 
  Forseti Hu Jintao og George W. Bush
• 
  Beijing
• 
  Kort
• 
  Fólkatalsfrøði

Sí eisini

• Asia