Indo-evropeisk mál

Frá Wikipedia, hin frælsa alfrøðin
Indo-evropeiskt
Indo-evropeisk mál
Albanskt | Anatolisk
Armensk | Balto-slavisk | Keltisk
Germansk | Grikskt | Indo-iransk
Italsk | Tokarsk
Frum-indo-evropeiskt
Mál | Samfelag | Trúgv
Kurgiskt | Jamna | Stríðsøksamentan
Indo-evropeisk gransking


Indo-europeisku málini fata um áleið 443 (SIL-meting) mál og málføri talað av umleið trimum milliardum fólkum, herundir flestu stóru málini í Evropa og vestara Ásia, sum hoyra til eina einkulta yvirfamilju. Nútíðarmál í hesi yvirfamiljuni fata um bengali, enskt, franskt, týskt, hindi, persiskt, portugisiskt, russiskt og spanskt (hvørt móðurmál hjá meiri enn einari milliónum fólkum), eins væl og mong onnur tjóðar- og minnilutamál.

Indo-evropeisk mál

Flokking[rætta | rætta wikitekst]

Ymsu undirflokkarnir í indo-evropeisku málfamiljuni fata um (í søguligari raðfylgju eftir fyrstu staðfesting):

Afturat hesum tíggju klassisku greinumum, ið standa omanfyri, eru fleiri útdeyð mál, ið lítil vitan er um:

  • Illyrsk mál — helst skylt við messapskt; skyldskapur við albanskt er eisini skotin upp.
  • Venesiskt mál — tætt uppá italskt.
  • Messapskt — ikki avjørt týtt.
  • Frygiskt mál — málið í forna Frygia, møguliga tætt uppá grikskt, trakskt ella armenskt.
  • Paionskt mál — útdeytt mál einaferð talað norðanfyri Makedonia.
  • Thrakskt mál — møguliga tætt uppá dakskt.
  • Dakskt mál — møguliga tætt uppá trakskt og albanskt.
  • Fornmakedonskt mál — helst skylt við grikskt, onnur skjóta skyldskap við ilyrskt, trakskt ella frygiskt.
  • Ligurskt mál — møguliga ikki indo-evropeiskt; møguliga tætt uppá ella partur av keltiskum.

Ivaleyst vóru onnur indo-evropeisk mál, sum nú eru horvin uttan spor. Tey lutvísu málini etruskiskt og rætiskt kunnu ikki flokkast við nakrari vissu, uttan at tey helst eru indo-evropeisk.

Fleiri undirfamiljur eru skotnar upp, her ímillum italo-keltisk og græko-ariskt. Hvørgin av hesum verða vanliga góðkendar. indo-hittitiskt sipar til hugsanina, at týðandi munur er millum anatolsk og og hinar flokkarnar.

Uppskotnar yvirfamiljur[rætta | rætta wikitekst]

Summir málfrøðingar skjóta upp, at indoevropeisk mál eru partur av einari hugsaðari nostratiskari yvirfamilju, og royna, at finna skyldskap millum indo-evropeiskt og aðrar málfamiljur, so sum suðurkaukasisk mál, altaisk mál, uralsk mál, dravidisk mál og afro-asiatisk mál. Ósemja er um hetta ástøði eins væl og líknandi ástøðið um evrasiatisk mál Josephs Greenbergar og ástøðið um frumpontisk mál Johns Colarussos.

Søga[rætta | rætta wikitekst]

Seint frum-indo-evropeiskt mál í kurgisku skipanini.
Útbreiðsla um miðja 3. túsundár f.Kr.
Útbreiðsla um miðja 2. túsundár f.Kr.
Útbreiðsla umleið 250 f.Kr.
Útbreiðsla eftir rómverska ríkið í fólkaflytingartíðini.
Appelsingult: Lond við meiriluta av fólki, ið tala indo-evropeiskt mál. Gult: Lond, har indoevropeiskt mál hevur formliga serstøðu.

Møguleikin fyri einum felags uppruna fyri summi av hesum málunum varð fyrst skotin upp av Marcusi Zueriusi van Boxhorn í 1647. Tó gjørdust uppskot hansara ikki viðgitin og tí ikki kannað. Hugsanin varð aftur skotin upp av Sir Williami Jones, sum legði merki til líkskapir millum fýra av teimum eldstu málinum kend í hansara tíð, latíni, grikskum, sanskrit og persiskum. Skipaður samanburður millum hesi og onnur gomul mál varð framdur av Franzi Bopp, og stuðlaði hesum ástøði, Samanberandi mállæran Franzar Bopps, ið kom fram millum 1833 og 1852 er mett at vera byrjanin til indo-evropeiska gransking sum hægri lærugrein.

Endurskapta felags upprunamálið verður nevnt frum-indo-evropeiskt (enskt: Proto-Indo-European, stytt: PIE). Ósemja er um upprunaligu landafrøðiligu staðfestingina, sonevnda Urheimat ella Fornheimlandið, haðan málið kom. Tveir høvuðskandidatar eru í hesum døgum:

  1. Grasfløturnar norðanfyri Svarta havið og Kaskiska havið.
  2. Anatolia.

Fortalarar fyri kurgisku hugsanini hava lyndi til at dagfesta frummálið til umleið 4000 f.Kr.. Fortalarar fyri anatolska upprunanum vanliga dagfesta tað fleiri túsundár fyrr. Teir seinnu seta útbreiðsluna av indo-evropeiskum málum í samband við útbreiðsluna av landbúnaði í yngru steinøld.

Kurgiska hugsanin[rætta | rætta wikitekst]

Upprunaliga skotin upp av Marija Gimbutas í 1950-árunum. Henda hugsanin, við ymsum broytingum, er í dag eyðsýnliga hin mest góðtikna ímillum málfrøðingar. Sambært kurgisku hugsanini varð indoevropeiskt talað í koparaldarligum grasfløtumentanum í 5. túsundári f.Kr. millum Svarta havið og Volgu.

Gongdin í tíð[rætta | rætta wikitekst]

Kappingarhugsanin[rætta | rætta wikitekst]

Colin Renfrew skeyt í 1987 upp, at útbreiðslan av indo-eropeiskum hevði samband við kollveltingina í yngru steinøld, at málini friðarliga breiddu seg úr Lítla Ásia frá umleið 7000 f.Kr. við menningini av landbúnaði (menningarbylgja). Samsvarandi hevði alt Evropa í yngru steinøld talað indo-evropeiskt. Kurgisku fólkaflytingarnar hevði í mesta lagi sett indo-evropeisk málføri í staðin fyri onnur indo-evropeisk málføri.

Thomas Gamkrelidze og Vyacheslav V. Ivanov staðfestu í 1984 indo-evropeiska heimlandið við vatnið Urmia. Teir skutu upp, at armenskt var málið, ið var verandi í indo-evropeisku vøgguni meðan onnur indo-evropeisk mál fóru úr heimlandinum. Teir eru eisini upprunin til Glottaliska ástøðið.

Summi hava víst til svartahavs-syndaflóðar-ástøðið, ið dagfestir upprunan til umleið 5600 f.Kr., sum beinleiðis orsøk til indo-evropeiska útbreiðslu. Henda hendingin fór fram í yngru steinaldartíðum, og er eitt sindur ov tíðliga til at samsvara við kurgiska fornfrøði. Tó kann ímyndast, at ein hending í fjaru fortíð Sredny Stog-mentanarinnar og fólksins, ið livdu í lendinum, ið nú er undir Asovsjónum, sum møguligar undan-frum-indo-evropearum.

Onnur ástøði eru til, sum ofta hava tjóðskaparligan dám. Onkuntíð eru tær á markinum til tjóðskaparligt dulspeki, ofta staðseta fortalararnir menningina í sínum egna landi.

Serliga Yngru steinaldar-framhaldar-ástøðið, sum er skotin upp av italskum ástøðingum, ið gongur út uppá, at indo-evropeiskt kemur frá evropeiskum mentanum í yngru steinøld.

Summir indiskir ástøðingar lata vediskt sanskrit koma frá indusdalar-mentanini, uppáhaldandi, at vedisk sanskrit í grundini er samlík frum-indo-evropeiskum, og at øll onnur málføri í síðsta enda mugu føra aftur til gomlu indusdalar-mentanina í umleið 3000 f.Kr.. Hetta ástøði er ikki alment góðtikin av lærdum.

Tilvísingar[rætta | rætta wikitekst]

  • Calvert Watkins (2000). The American Heritage Dictionary of Indo-European Roots. Houghton Mifflin. ISBN 0-618-08250-6.
  • August Schleicher, A Compendium of the Comparative Grammar of the Indo-European Languages (1861/62).
  • Leszek Bednarczuk (red.), Języki indoeuropejskie. PWN. Warszawa. 1986 (in Polish).

Ávísingar úteftir[rætta | rætta wikitekst]

Wikimedia Commons logo
Wikimedia Commons logo
Sí miðlasavnið